O`zbekiston davlat qarzi oxirgi yillarda keskin o`sib, 2024 yilda 39,7 milliard dollarga etishi kutilmoqda, bu YaIMning 35,5 foizini tashkil qiladi.
Rejalashtirilgan prognozlarga ko`ra, 2025 yilda qarz 45 milliard dollargacha yoki YaIMning 36,4 foizigacha oshishi mumkin. Solishtirish uchun, 2016 yilda davlat qarzi 9,5 milliard dollar (YaIMning 11,6%) bo`lgan. Demak, oxirgi etti yil ichida davlat qarzi 4,2 baravarga oshgan va bu tendensiya tez sur`atlarda davom etmoqda.
Iqtisodiy tahlilchilarga ko`ra (https://votum.uz/), bunday o`sish O`zbekiston iqtisodiyoti uchun jiddiy xavf tug`diradi. Iqtisodchi Yuliy Yusupov bu holatni iqtisodiyotdagi ko`proq davlat aralashuvi natijasi deb baholab, bu jarayonni “kasallik emas, balki aniqroq kasallikning alomati” deb ta`riflaydi.
Davlat qarzi o`sishining asosiy sabablari
Mutaxassislarning ta`kidlashicha, O`zbekistonda davlat xarajatlari haddan tashqari ko`paygani va iqtisodiyot uchun og`ir yukka aylangani qarzning o`sishidagi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Jahon banki ma`lumotlariga ko`ra, davlat byudjeti va davlat korxonalari orqali amalga oshiriladigan xarajatlar yig`indisi YaIMning 40 foizidan oshgan.
Iqtisodchi Yuliy Yusupovning fikricha, bunday yuqori xarajatlar rivojlangan Evropa mamlakatlari uchun mos bo`lsa-da, O`zbekiston kabi rivojlanayotgan davlatlar uchun iqtisodiy barqarorlikka jiddiy tahdid soladi. Davlat xarajatlari ko`paygan sari, soliqlar ham ortib, tadbirkorlar uchun moliyaviy yuk og`irlashib boradi. Bu esa mahalliy ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini pasaytiradi.
Qarz va biznesga ta`siri
Yuksak davlat qarzi va xarajatlari iqtisodiy faoliyatga bir necha asosiy yo`nalishlarda salbiy ta`sir ko`rsatadi:
1. Soliq yukining ortishi: Davlat o`z xarajatlarini qoplash uchun soliqlarni oshirishga majbur bo`ladi. Bu esa biznes yuklamasini oshirib, mahalliy ishlab chiqaruvchilar raqobatbardoshligini pasaytiradi.
2. Kreditlash qiyinlashishi: Davlat ichki moliya bozoridan mablag` jalb qilgani sababli, xususiy sektor uchun kredit foizlari oshadi. Bu biznes uchun moliyaviy xarajatlarni oshiradi va investisiyalarni cheklaydi.
3. Davlatning iqtisodiyotga ortiqcha aralashuvi: Davlat tomonidan berilayotgan imtiyozlar va subsidiyalar bozor tamoyillarini buzib, korrupsiya uchun imkoniyatlar yaratadi.
Kvazimoliyaviy xarajatlar va korrupsiya xavfi
Yuqori darajadagi davlat xarajatlariga qo`shimcha ravishda, davlat korxonalari va ayrim xususiy kompaniyalarga turli ijtimoiy va infratuzilma loyihalarini moliyalashtirish yuklatilmoqda. Jahon banki tahlillariga ko`ra, bunday xarajatlarni hisobga olgan holda davlat xarajatlari YaIMning 40 foizidan oshib ketadi.
Ekspertlarning fikricha, davlat tomonidan kompaniyalarga yuklatilgan bunday xarajatlar bozor raqobatini buzadi va korrupsiya xavfini oshiradi. Yuliy Yusupov bunday amaliyotlar xususiy sektorni soya iqtisodiyotiga o`tishga majbur qilayotganini ta`kidlaydi.
Nima qilish kerak?
Iqtisodchilar davlat xarajatlarini qisqartirish va xususiy sektor uchun qulay sharoitlar yaratish zarurligini ta`kidlamoqda. Yuliy Yusupovning fikricha, asosiy echimlar quyidagilar bo`lishi kerak:
• Soliq yukini kamaytirish va xususiy sektorda mablag`larni saqlab qolish.
• Davlat xarajatlarini qayta ko`rib chiqib, faqat samarali loyihalarni qo`llab-quvvatlash.
• Korrupsiyaga qarshi kurash va teng raqobat muhitini yaratish.
• Davlat kompaniyalarining iqtisodiyotdagi rolini kamaytirish va xususiy sektor imkoniyatlarini kengaytirish.
Hozircha rasmiylar davlat qarzi muammosi bo`yicha aniq choralar haqida izoh bermagan. Ammo ekspertlar fikricha, hozirgi yo`nalish davom etsa, mamlakat iqtisodiyoti uzoq muddatli xavflarga duch kelishi mumkin.
O`zbekistonda davlat qarzi va xarajatlari oshib borishi iqtisodiy barqarorlikka jiddiy ta`sir ko`rsatishi mumkin. Davlat xarajatlarining ortishi biznes uchun soliq yukini oshiradi, kredit resurslarini cheklaydi va korrupsiya xavfini kuchaytiradi.
Ekspertlar davlatning iqtisodiyotdagi rolini qisqartirish va xususiy sektorga erkinlik berish orqali iqtisodiy o`sishni rag`batlantirish mumkinligini ta`kidlashmoqda.
УЗ
