O`zbekiston yoki Qozog`iston - kimning iqtisodiyoti kuchliroq?

O`zbekiston va Qozog`iston iqtisodiyoti hamda kelajak istiqbollari.

Ushbusarlavha ostida Qozog`istonning Caravan.kz media portali tomonidan solishtirilgan maqolani Rost24.uz sayti o`zbek tiliga tarjima qildi. 

Bu xabarga ishonsangiz, O`zbekiston iqtisod bo`yicha Qozog`istonni ortda qoldirmoqchidek. Masalan, joriy yilning oktyabr oyida Xalqaro valyuta jamg`armasi global inflyasiya prognozini e`lon qildi. O`zbekiston iqtisodiyoti 2023 yilda 5,5 foizga o`sishi ma`lum bo`ldi. Iqtisodiy o`sish sur`atlari bo`yicha O`zbekiston Qozog`iston, Qirg`iziston va Turkmanistonni ortda qoldiradi. Qozog`istonda esa iqtisodiy o`sish 4,6 foizni tashkil etdi. 

Ammo ushbu grafik Qozog`iston iqtisodiyoti O`zbekistonnikidan deyarli uch baravar yirik ekanligini ko`rsatadi. Tez o`sish bozor islohotlari bilan emas, balki past bazaviy effekt bilan bog`liq: siz 200 dollar ish haqi olganingizda, 10 dollarlik ustama 5 foizlik o`sishni ta`minlaydi. Va ish haqi O`zbekistonda 50 dollar bo`lsa, u uchun 10 dollarlik ustama 20 foizlik o`sishni bildiradi. Jahon banki ma`lumotlariga ko`ra, tashqi qarzlar bo`yicha cheklovlarga qaramay, O`zbekiston Respublikasining davlat qarzi o`sdi va 2024 yilda YaIMning 36,6 foizi miqdorigacha etdi. Maqola muallifining so`zlariga ko`ra, bu unchalik xavfli emas. Iqtisodiyoti zaif davlatlarda umuman qarz yo`q. Qarzning har qanday o`sishi unga xizmat ko`rsatish uchun mablag`larning ko`payishini ham anglatadi. Qozog`iston hukumat kafolati bilan birga butun davlat qarziga ega - YaIMning 14 foizi va hukumat byudjetni boshqarishga qodir emasligi haqida doimo tanqid eshitadi. 

Qo`shnilar bir-biridan qanday farq qiladi?

2022 yilgi ma`lumotlarga ko`ra, O`zbekiston iqtisodiyotining tuzilishi yuqoridagi grafkdagidek. Ko`rinib turibdiki, eng katta ulush - 40,2% sanoatga to`g`ri keladi. Jumladan, tabiiy resurslarni qazib olish, elektr energiyasi ishlab chiqarish, mashinasozlik va engil sanoat. Va bularning asosiy qismi davlat korxonalari. G`ayrioddiy katta ulushni qishloq joylari - qishloq va o`rmon xo`jaligi - 21,2% egallaydi. Bu mamlakatda qishloq aholisining ko`pligi bilan bog`liq: 35 million aholining yarmi qishloq joylarda yashaydi. Mamlakat o`zi uchun zarur bo`lgan hamma narsani ishlab chiqaradi. Mahsulotlarning bir qismi, xususan, sabzavot va mevalar, sharbatlar va konservalar xorijga eksport qilinadi. Hukumat oziq-ovqat xavfsizligini ta`minlash uchun paxta monokulturasidan voz kechdi. O`zbekistonda yagona muammo - bu non taqchilligi. O`zbekiston aholisining faqat to`rtdan bir qismi uchun etarli miqdorda don bor. Bundan tashqari, unning sifatini juda yaxshi deb bo`lmaydi. Shu bois Toshkent Qozog`iston va Rossiyadan g`alla va unni faol ravishda sotib oladi. Xizmatlar esa juda kichik ulushga to`g`ri keladi - 29,3%. Lekin O`zbekistonda katta mehnat resursi - odamlar bor. Shuningdek, mamlakat oltin va uran zaxiralariga ega. 

Qozog`istonda bunday emas. 

Ko`rinib turibdiki, Qozog`iston iqtisodiyoti ko`proq xizmat ko`rsatishga yo`naltirilgan – xizmatlar ulushi 55,8 foizni tashkil etadi. Bu erda nafaqat sartaroshxona yoki savdo yo`nalishi, balki neft va gaz ishlab chiqaruvchi yirik korxonalar ham xizmat ko`rsatuvchi hisoblanadi. Qolgan 27% sanoat, 5,3% qishloq, o`rmon va suv xo`jaligiga to`g`ri keladi. Qozog`istonning asosiy eksport mahsuloti neft hisoblanadi. Ayni paytda O`zbekistonning 2 million fuqarosi ishlash uchun xorijga ketgan. Bu mamlakatning jami mehnatga layoqatli aholisining beshdan bir qismini tashkil etadi. 2022 yilda mamlakatga xorijdan pul o`tkazmalari 16,9 milliard dollarni tashkil etdi. Bu tovar va xizmatlar eksportidan olingan mablag`dan ko`pdir. Shunga asoslanib, ikki davlat ikki xil modelga asoslangan iqtisodlarga ega deyish mumkin.

2 mingdan ortiq davlat korxonalari O`zbekiston yalpi ichki mahsulotining qariyb yarmini tashkil qiladi (Qozog`iston Respublikasida butun davlat sektori iqtisodiyotning 40 foizini egallaydi). Ular bandlikning 18% ga yaqinini va eksportning 20% ini tashkil qiladi. Shu bilan birga, yirik davlat korxonalari imtiyozli tartibga solish rejimidan foydalanadi va iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarida ustunlik qiladi. Mamlakatda xususiy korxonalar bor, lekin ular orasida yirik zavod yoki kombinatlar juda kam. Ular, asosan, qishloq xo`jaligi xom ashyosini qayta ishlash, savdo yoki transport sohasiga to`g`ri keladi. 2010 yildan beri iqtisodiy o`sishning taxminan uchdan ikki qismi kapital zaxiralar, oltin va gaz kabi tabiiy resurslar eksporti qiymatining ko`payishi hisobiga to`g`ri keldi. Garchi bu davrda bir ishchiga to`g`ri keladigan mahsulot 50 foizga o`sgan bo`lsada, bu o`sishning deyarli barchasi tor yo`nalishda bo`lib, tog`-kon sanoati va ishlab chiqarishda jamlangan. Yigirma yildan ko`proq vaqt davomida aholining ko`pchiligi mehnat qiladigan qishloq xo`jaligi va xizmat ko`rsatish sohalarida hosildorlik o`sishi Evropa va Markaziy Osiyo mintaqasidagi boshqa mamlakatlar bilan solishtirganda sezilarli darajada orqada qoldi, deydi Jahon banki ekspertlari.

O`zbekistonda ish bilan bandlikning 1 foizga o`sishi yalpi ichki mahsulotning 5 foizga o`sishini bildiradi. Bu boshqa rivojlanayotgan mamlakatlardan ikki baravar ko`pdir. Bu erda “sekin harakatli” mina bor, buni Toshkent biladi: mamlakat aholisi iqtisodiy jihatdan tez o`sib bormoqda. 2020 yilda rasmiy ishsizlik 10,5% ni tashkil etdi. Ayniqsa, yoshlarning ishsizligi muammosi keskin. O`zbekistonda fundamentalizmning mashhur bo`lishiga sabab ham shu. Buning oldini olish maqsadida 2030 yilga borib O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti yiliga 10 foizlik o`sishni tezlashtirishi kerak. Agar bu o`sish sur`ati 10 yil davom etsa, mamlakat haqiqatan ham Qozog`istonga etib olishi mumkin. Bu davr esa «O`zbek iqtisodiy mo``jizasi» deb nomlanadi. 

Kambag`allik 

Nima uchun Toshkent keng ko`lamli xususiylashtirishni amalga oshirishdan, mamlakatni bozor iqtisodiyotiga o`tkazishdan qo`rqayotgani ham oddiy va tushunarli. Bu kambag`allik. Rasmiy ma`lumotlarga ko`ra, O`zbekistonda 1,3 milliondan ortiq kam ta`minlangan oilalar bor. Mamlakatda qashshoqlik darajasi 14,1 foizni tashkil etadi. O`zbekistonda kambag`allik chegarasi har bir kishiga oyiga 568 ming so`mni tashkil etadi. Mamlakatning asosiy resurslarini nazorat qilish valyuta tushumlarini va shuning uchun iqtisodiyotga mablag`larni kiritishni nazorat qilish imkonini beradi. Bu esa inflyasiyaning tezlashishini oldini oladi. Shunday bo`lsada, davlat monopoliyasi har bir kishining yashash minimumini kafolatlaydi, biroq mamlakat taraqqiyotini sekinlashtiradi. Biroq O`zbekiston Qozog`istonga nisbatan katta ustunlikka ega bo`lib, undan foydalanmoqchi. Bu ustunlik – ko`p sonli aholi. 

Bugungi kunda O`zbekistonda 36 milliondan ortiq aholi istiqomat qiladi. Prognozlarga ko`ra, 2030 yilda mamlakat aholisi 41 milliondan oshadi. Mamlakatda 100 foiz savodxonlik mavjud bo`lib, bu ishchi kuchi sifatini tezda yaxshilash imkonini beradi: 2019 yilda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev imzolagan Oliy ta`lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasida aytilishicha, 2030 yilga borib mamlakat aholisining yarmi oliy ma`lumotga ega bo`lishi kerak. Bu esa Toshkentning iqtisodiy rejalari ulkan ekanidan dalolat beradi. Darvoqe, joriy yilning sentyabr oyida qo`shnilar mamlakatni rivojlantirish strategiyasi – «O`zbekiston-2030»ni qabul qildi. Uning asosiy maqsadi barqaror iqtisodiy rivojlanish orqali o`rtachadan yuqori daromadga ega davlatlar qatoriga kirishdan iborat. Asosiy vosita esa qonun ustuvorligini ta`minlash va xalqqa xizmat qilishga qaratilgan davlat boshqaruvini tashkil etishdir. Bu fuqarolik jamiyatini barpo etish uchun juda kamtarona maqsadlar. Va bu oxirgi 10 yil ichida kamida uchinchi iqtisodiy dasturdir.

O`zbeklarning intilishi ko`p. Jahon banki statistik ma`lumotlariga ko`ra, bugungi kunda O`zbekiston qashshoq davlatlar qatoriga kiradi. Bu erda aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot yiliga 2 255 dollarni tashkil qiladi. O`rtacha oylik ish haqi 3 mln 892,4 ming so`m (160 ming tenge). (Qozog`istonda o`rtacha ish haqi 350 ming tenge). 

Qozog`iston iqtisodiyoti haqiqatan ham katta. Nominal ravishda Qozog`iston yalpi ichki mahsuloti Markaziy Osiyoning qolgan mamlakatlari, shu jumladan, Mo`g`uliston yalpi ichki mahsulotidan kattaroqdir – 231 milliard dollarga nisbatan 174 milliard dollar. O`zbekiston yalpi ichki mahsuloti 85 milliardni tashkil etadi, bu Olmaota shahri YaHMdan (40,8 milliard) roppa-rosa ikki barobar ko`pdir. 

Shu bilan birga, Qozog`istonda turmush darajasi qo`shnilarning turmush darajasidan unchalik farq qilmaydi. Hukumat esa aholi daromadlarining o`sishini ta`minlay olmaydi. Nega bunday bo`lmoqda va bu pullar qaerga ketyapti? Iqtisodiyotlar tuzilmasi va aholi daromadlaridagi farq tufayli o`zbek so`mi va tengening xarid qobiliyati har xil. Qozog`istonda 100 dollarga O`zbekistondagi 100 dollardan kamroq narsa xarid qilish mumkin. Toshkent yoki Samarqandga kelganlar hamisha mahalliy mahsulotlar arzonligidan hayratda. 

Pul qiymatidagi farqni baholash uchun xarid qobiliyati tushunchasidan foydalaniladi. 2022 yilda O`zbekistonning davlat-xususiy sheriklik nuqtai nazaridan iqtisodiyot hajmi 340 milliard dollarni tashkil etdi. Qozog`iston – 605 milliard dollar. Farq – 1,8 barobar – lekin bu Toshkent uchun u qadar yomon natija emas. Qozog`istonning asosiy tovari neft bo`lganligi sababli uning iqtisodiyoti O`zbekistonnikiga qaraganda ko`proq markazlashgan. Hukumat eksport tushumlarining ancha katta qismini bevosita oladi. Ushbu neft daromadining bir qismi Milliy jamg`armani to`ldirish uchun ketadi. Bu bizga katta byudjet dasturlari va loyihalariga ko`proq mablag` sarflash imkonini beradi: avtomobil yo`llari, aeroportlar, viloyat markazlari qurilishi, temir yo`llar. Ammo ayni paytda Qozog`istonda byudjet intizomi pastroq. O`zbekiston yalpi ichki mahsulotidagi byudjet ulushi 24 foizni, Qozog`istonniki 17 foizni tashkil etadi. Aynan shu pul oddiy xalqqa etib bormaydi. O`zbekistonda bozor 2 barobar ko`p. Bundan tashqari, savdoga moyillik. Har bir insonning ishchi mutaxassisligi bor: ta`lim tizimi shunday ishlaydi. Bularning barchasi kichik biznesni rivojlantirish uchun sharoit yaratmoqda. Agar qozoq yigit uchun ideal kelajak amaldor yoki bankirlik bo`lsa, o`zbek yigiti uchun kichik, ammo o`z biznesining egasi. Siyosiy rahbariyat biznes ustidan nazoratni biroz bo`shatishi bilanoq, u portlovchi o`sish bilan javob beradi. O`zbekiston taraqqiyotidagi asosiy muammo - bu o`z ishlab chiqarish quvvatlarining yo`qligi. Mamlakatda elektr energiyasi kam. Hozirgacha iqtisodiy o`sish Sovet avlod zaxiralari va gaz elektr stansiyalarining faol qurilishi hisobiga ta`minlandi. Xuddi G`arbiy Qozog`istonda bo`lgani kabi, u erda ham gaz qazib, yoqib elektr energiyasi ishlab chiqaradi. 

2022 yilda O`zbekistonda 74,3 milliard kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarilgan. Qozog`istonda esa 112,9 mlrd. kVt/soat. O`zbekistonning iqtisodiy o`sishi doimiy ravishda elektr energiyasi taqchilligi bilan cheklanadi. Ammo o`zbeklar sakkiz yildan beri kamomadga duch kelgan bo`lsa, Qozog`iston, faqat oxirgi ikki yil ichida defisitga duch keldi.

O`zbekiston Energetika vazirligi yaqin o`n yillikda umumiy quvvati 15 GVt bo`lgan yangi elektr stansiyalarini qurishni rejalashtirmoqda, ularga 17,3 milliard dollar sarmoya kiritiladi. O`zbekistonning asosiy loyihasi atom elektr stansiyasi. Atom elektr stansiyasini qurish bo`yicha asosiy qarorlar – reaktor loyihasi, quvvati, joylashuvi, narxi 2019 yilda Toshkent va Moskva tomonidan qabul qilingan. 2023 yil 23 noyabr kuni Rossiyaning “Rosatom” kompaniyasi bosh direktori Aleksey Lixachev O`zbekistonda atom elektr stansiyasini qurish uchun shartnoma bo`yicha ishlar “yakuniy bosqichda” ekanini aytdi. Umumiy quvvati 2,4 GVt/soat bo`lgan VVER-1200 tipidagi ikkita suv bilan sovutiladigan suv reaktoriga ega Aydarko`l atom elektr stansiyasi Qozog`istonning Jetisay shahridan 70 km uzoqlikda joylashgan Jizzax viloyatida quriladi. AESning birinchi energiya bloki 2028 yilning dekabrida, ikkinchi bloki 2030 yilning iyunida ishga tushirilishi rejalashtirilgan. Balki aynan mana shu atom elektr stansiyasi 2030 yillarda “o`zbek mo`jizasi” uchun asos bo`lib qolar.