Jazirama issiq, kuchli yomg`irlar, o`rmon yong`inlari, halokatli suv toshqinlari va vayronkor bo`ronlar yil sayin ortyapti. Yaqinda e`lon qilingan Iqlim xavfi – 2025 indeksidan iqlim halokatlari qaysi davlatlar uchun qancha miqdorda zarar etkazgani haqida raqamlar joy olgan.
Iqlim xavfi – 2025 indeksi e`lon qilindi. Unda ekstremal ob-havo hodisalari ta`siri 3 xavf – gidrologik, meteorologik va klimatologik yo`nalishda tahlil qilingan. U EM-DAT xalqaro ofatlar bazasi, Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg`armasi (IMF) ma`lumotlariga asoslangan. Indeks mutlaq va nisbiy ta`sirlarni hisobga oladi. Tahlillarda 1993-2022 yillar oralig`idagi raqamlar aks etgan.
Hisobotga ko`ra, 1993 yildan 2022 yilgacha dunyo bo`ylab 9,400 ekstremal iqlim sharoiti 765 ming odamning umriga zomin bo`lgan. Iqtisodiyotga esa to`g`ridan to`g`ri 4,2 trillion AQSh dollari zarar etkazgan. Bunday iqlim halokatlari tez-tez va yomonroq holda takrorlanyapti.
1993–2022 yillar oralig`ida ektremal ob-havo sharoitlari Dominika, Xitoy va Hondurasga eng ko`p zarar etkazgan bo`lsa, bundan 2022 yilning o`zida eng ko`p Pokiston, Beliz va Italiya jabr ko`rgan.
Asosiy ofatlar ta`siri
Qisqa va uzoq muddatli eng katta ta`sirlarga suv toshqinlari, bo`ronlar, issiqlik to`lqinlari va qurg`oqchilik sabab bo`lgan. 1993–2022 yillarda halok bo`lish holatlarining asosiy sababchilari bo`ronlar – 35 foiz, issiqlik to`lqinlari – 30 foiz va suv toshqinlari – 27 foiz bo`lgan. Odamlarga eng ko`p suv toshqinlari zarar etkazgan bo`lsa (32 foiz yoki 1,33 trillion AQSh dollari), bo`ronlar iqtisodiyotga eng katta zarar etkazgan (56 foiz yoki 2,33 trillion AQSh dollari).
Tahlillar shuni ko`rsatadiki, ilgari kam uchraydigan tahdidlar endi ayrim joylarda tabiiy holatga aylanib boryapti.
1993–2022 yillar bo`yicha uzoq muddatli indeksga ko`ra, eng ko`p zarar ko`rgan davlatlarni ikki guruhga ajratish mumkin:
– kam uchraydigan ekstremal hodisalardan eng ko`p zarar ko`rgan davlatlar – Dominika, Honduras, Myanma, Vanuatu.
– ekstremal hodisalarning doimiy takrorlanishidan zarar ko`rgan davlatlar – Xitoy, Hindiston, Filippin.
Osiyodagi vaziyat
1993 yildan beri Osiyo suv toshqinlari va issiqlik to`lqinlari kabi ekstremal ob-havo hodisalari tufayli kamida 2 trillion AQSh dollari miqdorida zarar ko`rgan.
Osiyo mamlakatlari orasida Xitoy iqlim o`zgarishlaridan eng ko`p aziyat chekkan davlatlar qatoriga kiradi. U oxirgi 30 yilda 42 ming o`lim, 706 milliard dollar iqtisodiy yo`qotishlarni boshidan kechirdi.
Boy davlatlar ham xavf ostida
Hisobotga ko`ra, 2022 yilda eng ko`p zarar ko`rgan 10 davlatning ettitasi yuqori daromadli davlatlar. Bu shuni anglatadiki, yuqori daromadli davlatlarning muammoga qarshi kurashish imkoniyatlari kam daromadli davlatlarnikidan sezilarli darajada yuqori bo`lsa ham, ular o`z iqlim xavfi boshqaruvini yanada kuchaytirishi lozim.
Uzoq muddatli tahlillar shuni ko`rsatadiki, ekstremal ob-havo hodisalarining katta ta`siri, ayniqsa, Global Janub mamlakatlari (kam rivojlangan davlatlar guruhi)da sezilgan. 10 ta eng ko`p zarar ko`rgan davlatning 5 tasi o`rta daromadli mamlakatlar. Ularning 3 tasi – kichik orol rivojlanayotgan davlatlar yoki eng kam rivojlangan davlatlar bo`lib, ularda iqlim xavfiga qarshi kurashish imkoniyatlari juda past.
Iqlim xavfi indeksi va ma`lumotlari etishmaydi
Reyting ekstremal ob-havo hodisalarining ta`siri bo`yicha hozirgacha yig`ilgan eng yaxshi ochiq tarixiy ma`lumotlar to`plamiga asoslanadi. Biroq Global Janub mamlakatlarida ekstremal ob-havo hodisalari va ularning ta`siri etarli darajada qayd etilmaydi. Bunga sabab – ma`lumot sifati, qamrovi va mavjud bo`lgan ma`lumotlar orasidagi bo`shliqlardir. Natijada reyting davlatlarga bo`lgan ta`sirni to`liq ifodalay olmasligi mumkin.
Inson faoliyati natijasida yuzaga kelgan iqlim o`zgarishi ekstremal ob-havo hodisalarining chastotasini oshiradi va keng ko`lamli salbiy iqlim oqibatlariga olib keladi. Eng so`nggi ilmiy tadqiqotlar va rivojlangan ilm-fan iqlim o`zgarishining ekstremal ob-havo hodisalariga ta`siri “inson faoliyati iqlimni isita oladi” degan farazni ifodalaydi.
Xalqaro kelishmovchiliklar
Shuningdek, hisobotda 2024 yil Ozarboyjonda o`tgan COP29 sammitida yangi iqlim moliyalashtirish maqsadi (New Collective Quantified Goal – NCQG) bo`yicha ambisiyali kelishuvga erishib bo`lmagani haqida ham so`z boradi.
Aniqlangan ehtiyojlar va rivojlanayotgan mamlakatlar duch kelayotgan iqlim muammolari inobatga olinsa, iqlim inqiroziga qarshi kurash uchun minimal chora sifatida 2035 yilgacha har yili 300 milliard AQSh dollari ajratilishi ko`rilmoqda.
“Bundan tashqari, kelishuv iqlim o`zgarishining yo`qotish va zararlarini qoplash bo`yicha chora-tadbirlarni ham o`z ichiga olmagan. Ushbu bo`shliq imkon qadar tezroq bartaraf etilishi kerak. Vaziyatni moslashish uchun ajratilgan moliyaviy resurslarning mavjud ehtiyojlar va berilgan va`dalarga nisbatan etarli emasligi yana ham og`irlashtiradi. Iqlim o`zgarishi oqibatlariga eng ko`p duch kelayotgan davlatlarni yuqori emissiya chiqaruvchi mamlakatlar va boshqa ifloslantiruvchi kompaniyalar sezilarli darajada ko`proq qo`llab-quvvatlashi zarur”, – deyilgan hisobotda.
УЗ
-middle.jpg)