Qariyb 40 yildan beri mamlakatimiz tarixini o`rganib, arxivlarda tadqiqotlar olib borayotgan yozuvchi Nabijon Boqiy O`zbekiston Prezidenti administrasiyasi rahbari Sardor Umrzoqovga murojaat yo`llab, maxfiy hujjatlarni ochiqlashni so`ramoqda. Gap shundaki, bir asrdan ham ko`proq muddat o`tgan bo`lsada ayrim arxivlardan foydalanish hamon cheklangan.
Yozuvchi chor Rossiyasining O`rta Osiyoga tajovuzkorona harbiy yurishlari (1838 – 1878) to`g`risida ko`p jildlik «Madfun Turkiston» (Qirq yillik qirg`in) nomli umr kitobini yaratish maqsadida arxivlardan hujjatlar to`plamoqda. Ammo, O`zbekiston Milliy (Davlat) arxividan u tanlagan mavzuga aloqador №715 fonddan foydalanishga kutilmagan qarshilik paydo bo`lgan. O`zbekiston tarixiga oid manbalarni o`rganish uchun Qozog`istonda bepul arxivdan foydalangan o`zbek yozuvchisidan, o`zimizda 210.000 000 (ikki yuzu o`n million) so`m so`ralgan. Bir arxiv hujjatini o`rganib xalqqa etkazish uchun shuncha mablag` so`ralishi adolatdanmi? Chor Rossiyasiga oid hujjatlar nima sababdan hanuzgacha ochiqlanmagan? Uni yashirishdan kim manfaatdor?
Quyida yozuvchi Nabijon Boqiyning Sardor Umrzoqovga murojaatini tahrirsiz taqdim etamiz:
MUROJAAT
Sardorbek, mamlakatimizda ulkan muammolar mohiyatini chuqur anglab etgan holda oqilona echim topayotganingizni kuzatib yurganim uchun Sizga murojaat etyapman.
Men 35-40 yildan beri ko`hna Turkiston o`lkasining javhari bo`lmish O`zbekistonimizning keyingi 100 – 180 yillik tarixini KGB, Davlat, Partiya (nafaqat O`zbekistondagi, Tojikiston va Qozog`istondagi, Qirg`iziston va Turkiyadagi) arxivlardan o`rganib 1937-38 yillarda sodir etilgan qonli repressiya to`g`risida «Qatlnoma» (turkchasi 2018 yilda Istanbulda chop etilgan), o`tgan asrning 20 yillarida sobiq Buxoro amirligining Sharqiy Buxoro hududlarida ro`y bergan milliy ozodlik harakati to`g`risida «Chingiz afandiga maktublar (Anvar poshoning vasiyati»)” nomli (turkchasi 2006 yilda Istanbulda chop etilgan), atoqli jadid adibimiz Hamza Hakimzoda Niyoziyning fojiali taqdiri to`g`risida «Qonli toshbo`ron» nomli hujjatli kitoblar yozib nashr qildirdim.
Keyingi o`n yildan buyon esa chor Rossiyasining O`rta Osiyoga tajovuzkorona harbiy yurishlari (1838 – 1878) to`g`risida ko`p jildlik «Madfun Turkiston» (Qirq yillik qirg`in) nomli umr kitobimni yaratish maqsadida arxivlardan hujjatlar to`playapman. Ammo O`zbekiston Milliy (Davlat) arxividan men tanlagan mavzuga aloqador №715 fonddan foydalanishimga kutilmagan qarshilik paydo bo`ldi. Bu Fond chor Rossiyasi harbiy vaziri A. N. Kuropatkin ( u 1915–17 yillarda Turkistonning oxirgi general Gubernatori bo`lgan) 1901 yilda Toshkentga safari paytida Turkiston general gubernatori P. A. Ivanovga «Turkiston o`lkasini chor Rossiyasi tomonidan zabt etilishiga doir arxiv hujjatlarini bir joyga to`plab chop etish to`g`risida topshiriq beradi» («Podnyal vopros o sobranii v odno seloe i opublikovanii arxivnx dokumentov po istorii zavoevaniya Turkestanskogo kraya sarskoy Rossiey»). Gubernator bu topshiriqni bajarishni podpolkovnik A. G. Serebrennikov zimmasiga yuklaydi. Turkiston o`lkasi tarixi bilan shug`ullanadigan olimlar orasida «Podpolkovnik Serebrennikov fondi» deb yuritilishi bejiz emas.
№715 fondda 74 ta jild-taxlam (delo) bor. Har bir jild-taxlam o`rtacha 500 betdan iborat.
1986 yilda №715 fond SSSR talvasasi avj olayotgan chog`larda kommunist nazoratchilar tomonidan ko`rikdan o`tkaziladida, «59 ta jild-taxlam foydalanishga yaroqli, qolgan 15 ta jild-taxlam oshkor etilishi mumkin emas deb topiladi» («Iz 74 tomov 59 bli izuchen, ostalne 15 tom priznan ne podlejashimi oglasheniyu»).
Bu degani – chor Rossiyasining harbiy mutaxassislar tomonidan kelajakda Turkistonning ishg`ol etilishi №715 fondda bir joyga jamlangan arxiv hujjatlari asosida o`rganilib haqqoniy tarix yaratilsin, degan olijanob maqsad ko`zlangan. Biroq, SSSR parchalanishi arafasida nima qilishini bilmasdan talvasaga tushib qolgan Kompartiya korchalonlari 1986 yilda «zapret» (yasaq) qo`ygan jild-taxlamlar Turkistonning eng kir davrini aks ettiradigan hujjatlarni mustaqil O`zbekistonda kimlar ochiq-oydin foydalanib haqqoniy kitob yaratishi mumkin?
Men ikki-uch yildan buyon aynan №715 fonddan hamma jild-taxlamlarni o`rganib chiqmoqchi bo`lyapman. Biroq, Milliy arxivimizda uzoq yillardan beri o`rnashib olgan salkam 80 yashar «missionerka kampirlar» – Tatyana Davletovna FOMENKO va Nina Ergashevna YuSUPOVA har xil kurakda turmaydigan bahonalarni ro`kach qilib №715 fonddan buyurtma bergan jild-taxlamlarni umuman menga bermadilar. Ayniqsa, ashaddiy missionerka Fomenko: «O`zbekiston Vazirlar mahkamasi tomonidan zapret qo`yilgan!» deb astoydil qo`rqitib yurdi. Axiyri Milliy arxiv direktori Dilbar Zokirovaga arz-dodimni aytdim: «Nima uchun Yu. S. Flgin degan Seminariya xodimiga №715 fonddan foydalanishga ruxsat beriladi, u ashaddiy missionerlar Nikolay Ostroumov, V. Nalivkin kabi nusxalarni go`yo «ma`rifatparvar» sifatida ko`klarga ko`tarib kitob yozadi? (Yu. S. Flgin, «Nikolay Ostroumov: vostokoved, prosvetitel, letopises epoxi», «Vladimir Nalivkin: orientalist, pedagog…”, Toshkent, «Muharrir nashriyoti”, «2016, 2017.) Bundan tashqari, o`sha muallif aynan №715 fonddan foydalanib, arxiv hujjatlarini o`zining g`arazli maqsadiga bo`ysundirib, o`zbeklar bilan qozoq qardoshlarimiz orasiga nifoq urug`ini sochmoqchi bo`ladi: chunonchi, «ot nezakonnx pritesneniy i ugneteniya bvshego u nas bekom, vo vremya vladchestvo kokandsev Mirzadavlata, m, jiteli, dobrovolno pokoryayas vole pravosudnogo i milostiveyshego Gosudarya, otvorili vorota svoego goroda (Turkestan), nesmotrya na prikazaniya Mirzadavlata» (Rossiya – Uzbekistan: nachalo otnosheniy. Sbornik arxivnx dokumentoov po istorii rossiysko–Sredneaziatskix... svyazey. Sostavitel Yu. S. Flgin. Tashkent, “Muharrir nashriyoti”, str. 70).
Bu iqtibos №715 fondda №27 jild-taxlamdan 295- betdan olingan. Go`yo qozoq kadxudolari Qo`qon xonligi tayinlagan Bek Mirzo Davlat zulmidan bezor bo`lib Rusiya podshohidan panoh istab murojaat etadi. Bu xatni Rusiya hukmdorlaridan shirinkamo olish ilinjida bo`lgan besh-o`nta chorvador boylar Gosudar-Oqpodsho nomiga yaltoqlanib iltimosnoma yozgan bo`lishi mumkin. Turkiston shahri darvozasini Bek xohishiga zid ravishda dushmanga aynan ichkaridan qozoqlar ochib berishi mumkin emas. Nega deganda, qal`a–shahar himoyachilari faqat Qo`qondan kelgan o`zbeklar bilan tojiklardangina iborat bo`lmay, qozoqlar ham ko`pchilik bo`lgan. Shahid bo`lgan o`n minglab vatan himoyachilari jasadlarini hatto dafn etadigan tirik inson qolmaydi, musulmonman degan oxirgi odam ham bosqinchilarga taslim bo`lmaydi, shahid bo`ladi. Ustomonlik bilan kitobdagi arxiv hujjatlarini tuzgan (sostavitel) Yu. S. Fligin esa sopini o`zidan chiqarib, mahalliy qozoqlarni bosqinchi o`rislarga do`stlashtirib, Qo`qondan vatan himoyasi uchun jon bergani kelgan Mirzo Davlat Bek va uning safdoshlariga dushman etib ko`rsatadi. Aslida, Turkiston qal`asi xarobalari tuproqqa qorishib yotgan yantoqzor oralab hozir yurib o`tsangiz ham shahid bobolarimiz suyaklari chang-g`ubor bosib yotganini ko`rasiz.
Xullas, haqli arz-dodimdan so`ng direktor D. Zokirova №715 fonddan foydalanishimga ruxsat berdi.
Yuzma-yuz suhbat chog`ida: «Menga qarang, Dilbar Tohirovna, Siz rahbar bo`lib turgan Milliy arxivda salkam sakson yashar ikkita g`arazgo`y kampir xodimlaringizni ham, arxivdan foydalanuvchilarni ham maymundek o`ynatib yurganini bilasizmi? Ularga muhim nazorat vakolatini berib qo`ymasdan mundayroq vazifa topshirsangiz bo`lmaydimi?» deb so`radim. «Arxivda ishlayotgan aksariyat xodim shoshilinch topshiriqni monditib bajara olmaydi, ammo bu ikki kampir topshiriqlarni o`z vaqtida ko`ngildagidek ado etadi. Ular kerakli kampirlar», dedi. Nachora, har joyning tulkisini o`sha joyning tozisi bilan ovlaydilar.
Sardorbek, mana endi asosiy masalaga keldik. Direktor ruxsat bergach, buyurtma berganim jild-taxlamlar ichidan kampir nazarida shubhali ko`ringan parchalarni yulib olib, qolgan-qutganini menga berdilar.
Mayli, dedim. Hisob-kitob qilib ko`ringizlar, dedim. Xo`p, deyishib, o`n olti million so`mga (16.000 000) shartnoma qog`ozini qo`limga berdilar.
To`ladim. Bu pul Arxiv hisob raqamiga emas, Vazirlar mahkamasi hisobiga o`tkazilar ekan.
Yana arxivdan buyurtma bo`yicha kerakli jild-taxlamlardan 2300 betdan ko`proq hajmda hujjat ajratib oldim. Bu safar menga 52.000 000 (ellik ikki million) so`mlik shartnomani qo`limga berishdi. Vazirlar mahkamasi belgilab qo`ygan narx bo`yicha har bir sahifa uchun davlat mendan 21.000 (yigirma bir ming) so`mdan olib qolar ekan.
52.000 000 so`mni qidirib bahordan buyon xo`b tadbirlarni o`ylab topdim, lekin baribir naqd pulni eru osmon orasidan qo`lga kiritib bo`lmadi.
Sardorbek, yuqorida qistirib o`tdimki, №715 fondda mustaqillikdan so`ng hali hech kimning ko`zi tushmagan 1986 yildan buyon «zapret»da bo`lgan 15 ta jild-taxlam (delo) bor. Har bir delo kamida 500 betdan bo` lsa kerak. Chunki podpolkovnik A. G. Serebrennikov o`lda-jo`lda ish qilmagan, haytovur, sidqidildan mehnat qilib har bir deloni sutga to`ygan to`qliday semirtirib qo`ygan. Demak,15 ta jild-taxlamning har birida 500 betdan hujjat bo`lsa, jami 7.500 bet xat-hujjat bo`ladi. Hisobga to`g`ri bo`lishi uchun 7.500 bet emas, boringki, 8000(sakkiz ming) bet hujjatning har betiga 21.000 (yigirma bir ming) so`mdan to`lanadigan bo`lsa, jami 157.000 000 million (bir yuzu ellik etti million) so`m naqd pul to`lashim kerak bo`ladi.
Qisqasi, menga 210.000 000 (ikki yuzu o`n million) naqd pul kerak bo`lyapti. Agar umrimni chin dildan sarflab yozganim uchta kitobim («Qatlnoma», «Chingiz afandiga maktublar» («Anvar poshoning vasiyati»), «Qizil toshbo`ron» ommaviy nusxadan – 50.000 (ellik ming) donadan qayta nashr etilsa, tannarxiga 210.000 000 so`m sochib yuborilsa, kitobxonlar rozi bo`lib bergan halol pulimni og`rinmasdan Milliy arxiv hisobiga o`tkazib berardim. Faqat kitoblarim qayta nashri uchun zarur bo`lgan tannarxni topib birorta sinalgan nashriyotga o`tkazishga, Sardorbek, Sizdan bosh-qosh bo`lishingizni iltimos qilaman.
Tamom, shuncha daromad gaplarning buromadi 210.000 000 (ikki yuzu o`n million) so`mga borib taqalyapti. Menga bu pulning bir so`mi ham kerak emas, hatto bir so`mini ushlab ham ko`rmayman, hammasini Milliy arxivimiz hisob raqamiga o`tkazib yuborilsa, olam guliston. O`z-o`zidan ravshanki, missionerlar oqavasi Milliy arxivimizni ming maqomda o`ynatyapti, shu qarshilikni engib o`tib «zapret»da turgan 15 jild-taxlamni qonuniy tarzda olib istifoda qilishim uchun sharoit yaratib berishingizni so`rayman, Sardorbek.
Bemavrid bezovta qilgan bo`lsam, ma`zur ko`rgaysiz.
Arxivdan olingan shartnoma varaqlari ilova qilinadi.
P. S. Bahorda Qozog`istonga maxsus borib Davlat arxivlaridan 1835 yildan to 1880 yilgacha bo`lgan jild-taxlamlardan ko`chirmalar oldim. Ajabki, Chimkentdagi Davlat arxividan delolarni ko`rib ko`chirma olishim uchun viloyat markazi Turkiston shahridagi idoradan ruxsat olib kelishim so`raldi, xolos. Turkistonga borib muddaoni bayon qilganimda mas`ul xodim bir-ikki savol berib, rasmiy ruxsatnomaga muhr bosib, o`zining telefon raqamini ham yozib berdida qo`limga tutqazdi: «Nabijon aka, agar Qizil O`rda (Oqmasjid) yoki Olmaota Davlat arxivlarida ishingiz bo`lsa, marhamat, bemalol menga telefon qilib qo`ying, o`zim u erdagi arxiv rahbarlariga telefon qilib qo`yaman, ishlaringizni paysalga solmasdan bajarib berishadi. Axir Siz faqat O`zbekiston uchun emas, Qozog`iston bilan Qirg`iziston foydasi uchun ham jon kuydirib yurganingizni bilib turibmanku, Alloh rozi bo`lsin!» deb kulimsirab xayr-xo`shlashib qoldi.
Chimkent davlat arxividan ming-minglab sahifa tarixiy hujjatlarni bepul menga berdilar. Yaqin kunlarda yana Qozog`istonga borib Davlat arxivlaridan o`zimga kerakli jild-taxlamlarni, noyob hujjatlarni olib qaytaman. So`ng Bishkekka yo`l olaman.
Qo`shni respublikalarda bizdagi kabi Davlat arxivlarida salkam 80 yashar missionerlar oqavasi g`ov bo`lib yo`lingizni to`smaydi.
Kitoblarimni shaxsiy kutubxonangiz uchun chin dildan tuhfa qilaman.
Nabijon Boqiy ( )
Chorvoq, 2022 y. 10.X
УЗ
-middle.jpg)