Temur Xo`ja 1920 yilda tuzilgan Buxoro Xalq Respublikasining birinchi rahbari Usmon Xo`janing farzandi. Turkolog olim, ayni damda AQSh davlat Michigan universiteti professori.
Uning otasi Stalin qatag`onidan omon qolgan kam sonli o`zbek jadidchilik harakatining yirik namoyondalaridan. U 1920 yil tashkil etilgan Buxoro Respublikasi ijroiya qo`mitasi rahbari bo`lib, keyinroq bosmachilik harakatiga qo`shiladi. Usmon Xo`ja rus bosqiniga qarshi kurashgan milliy ozodlik harakati etakchisi. Ammo bu harakat mag`lubiyatga yuz tutar ekan, u sovet ta`qibidan qochib Afg`onistonga, Afg`oniston orqali Turkiyaga o`tishga majbur bo`lgan. Kelgusi faoliyatida Turkiston ozodligi uchun kurashni mafkura maydonida olib borgan.
Sovet davrida bosmachilik deb talqin qilingan bu tarixga bugun ham to`liq va xolis baho berilgancha yo`q. Jadidchilik va bosmachilik harakatining chet elda jon saqlashga majbur bo`lgan ayrim namoyondalari taqdiri bugungacha o`rganishsiz qolgan. Usmon Xo`ja ham shular jumlasidan. Biz uning keyingi taqdiri va faoliyati haqidagi ma`lumotlarni uning o`g`li Temur Xo`jadan eshitdik.
Temur Xo`ja: – 1920 yilda amir ag`darilib, Buxoroda respublika tuzilganida, otam Moliya vaziri, ko`p o`tmay Davlat nazorati vaziri bo`ldi. 1921 yil Buxoro respublikasining ikkinchi qurultoyida Buxoroga rahbar qilib saylandi.
U Buxoro respublikasi mustaqilligini ta`minlash uchun sovet Rossiyasi bilan «masofa saqlashi» zarurligini o`z siësatining ildizi o`laroq tanladi.
Keyingi siyosiy jarayonlar ta`sirida 1921 yil 9 dekabrda Usmonxo`ja o`z yordamchilari – harbiy ishlar noziri muovini Ali Rizobek, Termiz harbiy qo`rg`oni qo`mondoni Hasanbek va Doniyolbek yordamida milliy harbiy qismlar ishtirokida Dushanbe harbiy qo`rg`onidagi qizil askarlarni qurolsizlantirdi. Ammo milliy ozodlik harakatlari mag`lubiyatga uchray boshlagach, chet mamlakatlardan yordam so`rash uchun Kobulga jo`naydi. Kobulda Buxoro respublikasi rahbarlaridan biri sifatida Afg`oniston amiri Omonullaxon bilan Rossiyaga qarshi kurash olib borish uchun shartnoma imzolaydi. Ammo otamning Afg`onistonda qolishi uzoqqa cho`zilmadi. U Hindiston orqali Turkiyaga yo`l oladi. 1923 yil sentyabrda Istanbulga etib boradi va Turkiya hukumatiga siyosiy boshpana so`rab murojaat qiladi. Usmonxo`jani Turkiya Respublikasining birinchi prezidenti Mustafo Kamol Otaturk o`z mehmonidek qabul qilgan. Unga Turkiya respublikasi hukumatida mas`ul vazifada ishlashni taklif etadi. Bu taklifga javoban Usmonxo`ja bundan keyin Turkiston madaniyati masalalari bilan shug`ullanish maqsadi borligini aytadi. Mustafo Kamol Usmonxo`jaga ma`naviy va moddiy madad berishini aytib, unga Turkiya davlati miqyosidagi nafaqa belgilaydi. Usmon Xo`ja kelgusida Turkiston ozodligi uchun keyingi kurashni mafkura maydoniga ko`chirdi. Turkiyada o`zbek va turkiy xalqlar madaniyatini targ`ib qiluvchi, bolsheviklarning bosqinchilik siyosatini qoralovchi maxsus gazeta «Yangi Turkiston»ga (“Yeni Turkistan”) asos soladi.
Bundan Usmon Xo`janing sovetlarga qarshi g`oyaviy kurashidan norozi bo`lgan bolsheviklar Turkiya hukumatiga tazyiqlar o`tkazishni boshlaydi. Keyinchalik ushbu tazyiqlarga chiday olmay Turkiya hukumati Usmon Xo`jani mamlakatdan chiqarishga majbur bo`ladi. Turkiya Vazirlar Kengashining qarori bilan Usmonxo`ja 1938 yil oktyabr oyida Turkiyadan chiqariladi. U 1938-1939 yillarda Polsha poytaxti Varshavada yashaydi. O`sha vaqtda Polshada Sovet hukumati bosimlari ortidan qochqinlikka mahkum bo`lgan siyosiy arboblar to`plangan. Ikkinchi jahon urushi davrida Usmon Xo`ja Eron poytaxti Tehron shahrida yashaydi.
Sovet josuslari Usmonxo`jani Eronda ham izlashadi. 1944 yil oxirida Turkiya Usmonxo`jani qaytadan qabul qilib, unga fuqarolik beradi va u Istanbulda yashay boshlaydi. Usmon Xo`ja 1951-1957 yillar orasida Pokistonda yashadi va u erda Turkiston jamiyatini tuzdi. 1957 yili Istanbulga qaytadi va umrining oxirigacha o`sha erda yashaydi. Usmon Xo`janing xalqaro maydondagi siyosiy faoliyati shunday qilib qator mamlakatlarda davom etdi. Bizning oila otamning siyosiy faoliyati sabab hamisha yurtma-yurt ko`chib yurishga majbur bo`lgan. Sovet hukumati otamni izlab yurgan va uni chet elda o`ldirishga harakat qilgan. 90 yillik umri qo`zg`olonlar, jadidchilik, milliy ozodlik kurashlari bilan o`tgan Usmonxo`ja 1968 yil 28 iyulda Istanbulda vafot etdi.
Otamni Turkiyaning o`sha vaqtdagi bosh vaziri Sulaymon Demir Ali buyurig`iga ko`ra, Turkiya bayrog`iga o`rab, askarlar hamrohligida qabristonga sharaf bilan dafn etishgan. Uning mozori Istanbulning «Uskudar» mahallasidagi «O`zbeklar takyasi»da joylashgan, – deydi Temur Xo`ja otasi haqida.
MEHMONXONAGA AYLANTIRILGAN TARIXIY HOVLI
Turkiston jadidchilik harakatining yirik namoyandalaridan Usmon Xo`ja butun umrini mustaqil davlatchiligimizni tiklash, milliy taraqqiyot uchun kurashga bag`ishladi. Dastlab Rossiya imperiyasi, keyinchalik bolsheviklar hukumatiga qarshi ozodlik harakatlarida qatnashdi.
1938 yilda boshlangan katta qirg`in siyosati xorijda yashab turgan Usmon Xo`jani ham chetlab o`tmadi. U hamisha sovet josuslarining ta`qibida bo`ldi. Shunday bo`lsada, o`z maslagidan voz kechmadi, xorijda Turkiston mustaqilligi uchun sovet hukumatiga qarshi milliy muxolifat kurashlarini olib bordi. Jahondagi muhojir o`zbeklar milliy uyushmalarining ilk rahbari va tashkilotchisi bo`ldi.
Biroq qismatiga bitilgan vatanjudolik hasratida Turkiya tuproqlarida qolib ketdi. Uning o`g`li Temur Xo`ja Buxoroda otasining jadid maktabi bo`lgan hovlisi bugungi kunda mehmonxonaga aylantirilganidan dili xira ekanligini aytib o`tdi.
Mazkur hovli hanuz tarixiy ahamiyatini yo`qotmagan. Hozirda samarqandlik tadbirkor tomonidan Buxoro viloyati hokimligidan sotib olingan hovli etno-mehmonxonaga aylantirilgan.
Shuningdek, suhbat mobaynida Temur Xo`ja amakisi Fayzullo Xo`jaevning hovlisidan uning nomi olib tashlangani, ayni damda «Buxorolik boy savdogarning uy muzeyi» nomi bilan yuritilayotganidan xafa ekanligini ma`lum qildi.
УЗ
