O`zbekiston rasmiylari Madaminbek jasoratini qachon tan oladi?
Qirg`izistonda o`zbek millati qahramoni Muhammad Aminbekning qabri 100 yildan buyon qarovsiz holda turibdi. Sababi milliy g`ururimiz sustligidami yoki mas`ullar tarixiy haqiqat oldida hamon ojizmi?
Mashhur “Sheryurak” filmini ko`rmaganlar bo`lmasa kerak. Film Shotlandiya mustaqilligi uchun kurashgan Uilyam Uollesning “Ozodlik”degan hayqirig`i bilan tugaydi. Negadir mazkur drama Uilyamdan ko`ra, Turkiston hurligi kurashchisi Madaminbekni (Muhammad Aminbek Ahmadbek o`g`li) eslatadi. Chunki Uilyam bo`rttirilgan, to`qimalarga zo`r berilgan obraz. Ammo yaqin o`tmishimizda sovet bosqinchilariga qarshi chiqqan Madaminbek jasorati chin haqiqat edi...
Ehtimol, Madaminbek o`zga xalqning farzandi bo`lganida avlodlari uni shon-sharafga burkangan, xotirasiga cheksiz izzat-ikrom ko`rsatgan bo`lardi. Afsuski, tarixda katta iz qoldirgan Madaminbek yodi bugun avlodlari orasida havas qilgulik holda emas. Chunki...
Qirg`izistonning, Olay tog` tizmalari oralig`ida “Shig`ay” nomli ovloq hudud bor. Inson qadami deyarli uzilgan mana shu tog`lar orasida Madaminbekning qabri bir asrdan buyon xaroba holda yotibdi. Oradan shuncha vaqt o`tdiki, biror kimsa na qabrni topishga urindi, va na uni O`zbekistonga ko`chirish haqida o`yladi. Yoki bu er muhofaza qilinmadi. Har yili sel oqizib ketish xavfi bilan turgan qabrda quyidagi yozuv bor:
Muhammad Aminbek Ahmadbek o`g`li
1892 – 9.04. 1920.
Turing begim gunohlarni yuvaylik,
Bosqinchini Ona yurtdan quvaylik.
Faqat 1994-1996 yillarda O`zbekiston va Tojikiston xalq artisti Dadaxon Hasan boshchiligida bir nechta ko`ngilli yurtdoshlarimiz qabrni topib, belgi tariqasida tosh qo`yishadi, atrofini kichik temir panjara bilan o`rashadi. Hodisa o`shanda video tasmaga muhrlangan va san`atkor unda quyidagilarni aytadi:
“Bugun bir guruh farg`onalik yaxshi insonlar bilan odatdagidek Madaminbekning qabrini ziyorat qilgani kelyapmiz. Ma`lumingiz bo`lgayki, fidoyi bir o`zbekning farzandi Madminebek shu erda mislsiz qiynoqlardan so`ng hoyinona o`ldirilgan. Oradan 74 yil o`tibdiki, Muhammad Aminbek Ahmadbek o`g`li shu joyda “yotibdi”. Biz 1994 yili qabrni topib ziyorat qildik. O`tgan yili unga tosh qo`yib, belgilab ketdik. Mana bu yil atrofini panjara bilan o`rash uchun kelyapmiz. Madaminbek o`ldirilgach ustiga ko`p miqdorda tosh tashlab qo`yilgan ekan. 1958-60 yillarda kelgan sel toshlarni yuvib ketgan, ammo jasad o`rnida qolavergan”.
Madaminbek hayotini tadqiq qilgan olimlardan biri, tarix fanlari nomzodi Nodirjon Abdulahatovga ko`ra, u 2019 yilda Qirg`izistonda bo`lib qabrni ko`rgan. Uning aytishicha, o`sha vaqtda qabr tashlandiq holatda bo`lib, uni istagan vaqtda sel oqizib ketishi ehtimoli bor. Chunki, avvallari bu erda yashagan kam sonli aholi ham endilikda maskanda yashash xavfli va imkonsiz bo`lgani uchun boshqa joylarga ko`chib ketgan. Shuningdek, olim Madaminbek xotirasini abadiylashtirishga oid quyidagi takliflari bilan o`rtoqlashdi:
“Qahramonlarni tarixiy sharoit yaratadi. Madaminbekning hayoti ham tarixiy bir zarurat taqozosi o`z davrining o`chmas jasorati bo`lib qoldi. Ammo, qachon bu jasorat rasman tan olinadi, e`tirof etiladi?
Birinchi taklifim, Qirg`iziston hukumatiga xat bilan chiqib, qabrni O`zbekistonga ko`chirish kerak. Yoki yurtimizda Madaminbek uchun biror yodgorlik barpo etilishi zarur. Shuningdek, uning nomida ko`krak nishoni joriy etilsa...
9 may – Xotira kuni yaqinlashmoqda. Har yili bu kunda o`tganlar yod qilinib, tilovatlar tushiriladi, lekin o`zbekning mard o`g`loni Madaminbekning na yodgorligi, na qabri bo`lmasa kim ham uni eslaydi? 100 yildan buyon shu ahvol...Men 2019 yilda qabrni o`z ko`zim bilan ko`rdim, atrofini o`t-o`lan bosgan, juda ayanchli holda edi. Afsuski, bu erda hozir odam ham yashamas ekan. Mana millat qahramoniga munosabat! Ko`kragimizni kerib bobolarimizning jasorati haqida gapirayapmiz, Madaminbekning o`tmishini yozib qanchasi olim bo`lyapti. U haqida asarlar, she`rlar, qo`shiqlar yozilmoqda, hatto dunyo olimlari uning o`tmishini tadqiq qilyapti. Qahramon esa qarovsiz ahvolda...
E`tibor bergan bo`lsangiz, qo`liga qurol olib milliy ozodlik harakatiga kirgan, oqibatda “bosmachi” deb yo`q qilingan ota-bobolarimizning qaerlarga dafn qilingani ma`lum emas. Ammo, tarix ularning xotirasi uchun Madaminbekning qabrini saqlab qoldi. Har holda bejiz bo`lmasa kerak...
Bugun “bosmachi” deb qoralanganlar oqlanmoqda, faqat bular qog`ozlarda, tillardagina qolib ketmay, amalda ham ularning jasoratiga ehtirom ko`rsatilsa, xotirasini abadiylashtirish yo`lida qadam tashlansa o`tmish va kelajak avlod oldida katta ish qilingan bo`lardi. Axir yaqinda Turkiyada Madaminbekning safdoshi, o`zbek farzandi Shermuhammadbekka Turkiston ozodligi kurashchisi deb haykal o`rnatildi. Uning Adana shahridagi qabri obod qilindi. Bizdachi..?!
Qahramonlikning biror mezoni bo`lganida shaxsan men o`sha mezonning eng boshiga Madaminbekni qo`ygan bo`lardim... XXI asrda o`zbek yoshlari uchun milliy qahramon kerak. Agar Madaminbek qahramonligini yoshlarga tanita olmasak, kimni tanitamiz?”
Sovet davrida O`rta Osiyoda olib borilgan ozodlik harakatini “Bosmachilik”nomi bilan talqin qilish propagandasi yaxshi ishladi. Bu uchun taniqli o`zbek aktyorlari ijrosida qator filmlar suratga olindi. Bosh rolni O`zbekiston xalq artisti Hamza Umarov ijro qilgan va o`z davrida katta shuhrat qozongan “Favqulodda komissar” filmida ham Madaminbek va uning safdoshlari kallakesar, bosqinchi sifatida ko`rsatildi. Afsuski, mustaqillikka erishganimizdan so`ng ham ko`p yillar “bosmachi” tamg`asi yopishtirilgan vatandoshlarimni oqlash, ularning jasoratini rasman tan olishga jur`at etilmay keldi.
Faqat Shavkat Mirziyoevning 2020 yil 8 oktyabrdagi “Qatag`on qurbonlarining merosini yanada chuqur o`rganish va ular xotirasini abadiylashtirishga doir qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi farmoyishidan so`ng bir qancha vatandoshlarimiz oqlandi, biroq farmoyish qabul qilinganiga 2 yildan oshgan bo`lsa-da, bu vaqt mulozimlar qalbida Madaminbek jasoratiga xayrxohlik tuyg`ularini uyg`ota olmadi, yoki «yuqorida» hamon tarixiy haqiqat oldida ojiz mutasaddilar bormi? Yo`qsa, shu kungacha yurtimizning millionlab ko`chalari, minglab maktablari, sanoqsiz jamoat joylaridan biriga millat qahramonining nomi ravo ko`rilgan bo`lmasmidi? Shuningdek, yozuvchi Baxtiyor Abdug`afurning Muhammad Aminbekning shonli tarixi aks ettirilgan “Madaminbek: qonli gullar vodiysi” romani ham ayni mustaqillik yillari 10 yillab taqiq ostida chop etilmay kelgani sir emas.
Yozuvchi asar va Madaminbek shaxsiga ayni damdagi munosabat haqida shunday deydi:
“Romanni 2003-2009 yillarda yozdim. 2009 yilda roman qo`lyozmasini bir necha davlat va xususiy nashriyotlarga olib bordim. Hech qaysi nashriyot bosmadi. Davlat nashriyotidagilar ochig`ini aytishdi: «Mavzu qaltis, mumkin emas!..» Hayron bo`lardim, nimasi qaltis bo`lishi mumkin?! Istiqlol uchun kurashgan bek yigitlar haqida bo`lsa, bu dorilamon kunlarga xalqimiz osonlik bilan etib kelmagan bo`lsa! Faqatgina xususiy nashriyot «Akademnashr» rahbari Sanjar Nazar akaning yordamida 2018 yilga kelibgina, yozilganidan salkam o`n yil o`tib roman dunyo yuzini ko`rdi. Mustaqil bo`lganimizga 30 yildan oshgan bo`lsa ham biz hali Madaminbek shaxsiyatini rasman oqlay olganimiz yo`q. Bu menimcha, ayrim mas`ullarning, hali ham tarixiy haqiqatni bilmasligi yoki ularda hanuz qandaydir istohala yoki qo`rquvlar mavjudligi tufayli deb o`ylayman”.
Shu o`rinda savol tug`iladi: Nima uchun Farg`onada tug`ilib o`sgan Muhammad Aminbekning qabri Qirg`izistonda qolgan? Shu va boshqa savollarga javob topish uchun tarixchi olimlar Qahramon Rajabov va Nodirjon Abdulahatov taqdim qilgan tarixiy izlanishlarga to`xtalamiz:
"Madaminbek birinchi jahon urushi arafasida chor Rossiyasi hukmronligiga qarshi bosh ko`targan. 1914 yili qamoqqa olinadi. Sud Madaminbekning o`zi tan olmagan ayblar – qotillik va o`g`rilikni ham unga to`nkab, 14 yilga Sibirdagi Nerchinsk degan joyga katorgaga hukm qiladi. 1917 yil fevral inqilobidan keyin siyosiy mahbus sifatida Madaminbek ozodlikka chiqadi va Marg`ilonga qaytib keladi. “Sho`roi ulamo” jamiyatining rahbarlari, ya`ni ulamolar kengashi uni shahar mirshablari boshlig`i – qo`rboshisi lavozimiga tavsiya etishadi.
Madaminbek qisqa vaqtda harbiy mahorati bilan shahardagi tartibsizliklarga barham beradi. Ammo u bu lavozimda bir yildan ortiq ishlamaydi, chunki bolsheviklarning Farg`ona vodiysida tinch aholiga nisbatan vahshiyona harbiy harakatlaridan g`azabga kelgan Madaminbek 1918 yili o`z otryadi bilan ularga qarshi kurashga otlanadi. Bu kurashda el unga ishongani uchun ortidan ergashadi. Madaminbek shundan so`ng oradan bir yil o`tar-o`tmas 28 yoshidayoq 25 ming kishilik qo`shinga qo`mondonlik qiladi.
Natijada, Farg`ona vodiysida eng yirik kuch Madaminbek armiyasi bo`lib qoladi. O`sh atroflaridagi rus qishloqlari aholisini talonchi to`dalardan mudofaa etish maqsadida tashkil etilgan dehqonlar armiyasi qo`mondoni I.Monstrovga 1919 yili 27 avgustida yuborgan maktubida Madaminbek bolsheviklarga qarshi qurol ko`tarishining asl sababini to`la to`kis bayon etadi. Xatga ko`ra, bolsheviklar odamlarning bor-budini tortib olib aholini ochlikka giriftor qilgan. Qachonki xalq ochlikdan qirila boshlagan paytda bolsheviklar bir burda nonni ham berishni ravo ko`rmagan edilar. Chunki o`sha vaqtlarda Farg`ona aholisining ahvoli chindan ham juda og`ir holatda bo`lgan. Bu haqda Farg`ona viloyat ocharchilikka qarshi kurash komissiyasining ma`lumotnomalarida quyidagilar qayd etilgan: “Ocharchilik yillarida... ochlarning ko`pchiligi turli sun`iy mahsulotlar o`tlar bilan tirikchilik qilishar, buning oqibatida ayniqsa bolalar o`rtasida kasallik va o`lim hollari kuchayardi… Shaharlar ochlar bilan to`lib ketgan bo`lib, ularning bir qismi qabristonlardagi machitlarda turishardi, shuningdek ko`chalarda yotishardi. Bularning hammasi ochlik va xonavayronlikdan qochib kelgan mahalliy aholi edi”.
Xalqning bu qadar og`ir ahvolga tushib qolganligi Madaminbekni bolsheviklarga qarshi kurashga majbur etgan. Darhaqiqat, bosqinchilarning o`lkada olib borgan qonli siyosati har qanday diyonatli vatanparvar kishi qalbida g`azab va nafratni uyg`otishi shubhasiz edi. Zero, o`sha vaqtlarda yurtimizda oziq-ovqat mahsulotlarini musodara qilish, zo`rlash, tortib olish bolsheviklar siyosatida odatiy holga aylangan. Chunonchi, bolsheviklar hukumatining “Harbiy kommunizm siyosati” tufayli oziq-ovqat razvyorstkasi aholini ochiqdan-ochiq talashga olib keldi va bu tez orada mamlakatda bir necha yildan beri davom etib kelayotgan ocharchilikni yanada dahshatli tus olishiga sabab bo`ldi. Yuqorida keltirilgan ma`lumotlardan ko`rinib turibdiki, Madaminbekning bolsheviklar hokimiyatiga qarshi kurashi bu xalqning talab va istagi asosida yuzaga kelgan.
Madaminbekning qahramonliklari to`g`risida Shahobiddin Yassaviy “Turkiston achchiq haqiqatlari” kitobida quyidagilarni yozib qoldirgan edi:
“Muhammadaminbek, Marg`ilon, Suvchi (So`kchi) mahallasidan. Nihoyat siyosatdon, botir tadbirkor, qahramon. Ozod Turkiston quruvchi nomdor bo`lgan baxtsiz bu buyuk toymos, qo`mondonni tanitmoq uchun har qancha so`zlasak arzishga egadir. Haqiqatan din, vatan va millat fidosi bo`ldi”.
Afsuski, Madaminbekni umrining so`ngi yo`llari ayanchli bo`ldi. Bu haqda taniqli tarixchi olim Qahramon Rajabov shunday yozadi:
“Madaminbek bilimdonligi va tashabbuskorligi, o`zining demokratik qarashlari va harbiy salohiyati bilan boshqa qo`rboshilardan ancha ustun turgan. U xalq orasida kuchli mehr-muhabbat va katta obro`ga ega edi. Tabiiyki, bunday milliy qahramon va milliy mafkura tarafdori bo`lgan hamda milliy g`oya va istiqlol uchun otashin kurashgan Madaminbek singari yo`lboshchi sovet rejimi uchun juda xavfli edi. Shu sabab, Madaminbekning halok bo`lishidan birinchi navbatda ular manfaatdor edi. Adolat yuzasidan aytganda, Madaminbekning ayrim ishlari ba`zi o`zbilarmon qo`rboshilar va ulamolarga ham yoqmasdi. Istiqlolchilik harakatidagi bunday ziddiyatli holatlar Madaminbek qismatining fojiali tugashida o`z ta`sirini o`tkazmay qolmadi”.
Uning qoniga o`ch bo`lgan kimsalar Madaminbekni aldov yo`li bilan Qirg`izistonning Novqat hududiga olib ketganlar. Shu erda uning ko`rnamak quroldoshlari unga “so`nggi hukmni o`qidilar”. Bu haqda Alisher Ibodinov shunday yozadi: “Bek u erda ikki kun hibsda yotadi... Xuddi shu kuni Marg`ilondagi Madaminbekning uyiga bir guruh noma`lum otliqlar bostirib kirib, uyiga o`t qo`yadi. Shaharda ommaviy tartibsizliklar boshlanadi. Qo`shinlar Skobelevga hujum boshlaydilar. Qisqa muddatda Farg`onada yana urush olovlari gurullay boshlaydi. Hozirgacha rasman amalda bo`lgan tarixga ko`ra, 1920 yil 14 may kuni Xolxo`janing yigiti jallod Soqit ponsod tomonidan Madaminbekning boshi tanasidan judo qilinadi.
Mash`um qotillar Madaminbek kallasini boshqa xiyonatchi kimsalarga ko`z-ko`z qilgandek yuborgan. Ular esa bu “tuhfani” bolsheviklarning maxsus bo`limi xodimlariga ko`rsatib, hatto ulardan buning evaziga “suyunchi” ham olganlar. Ammo Madaminbekning aziz boshini bu tarzda xor qilib qo`ymaslik uchun bekning ixlosmandlari qotillar qo`lidan kesik boshni sotib olgan va kallasini tanasiga tikib, izzat-ikrom bilan dafn etadilar”.
Gapning qisqasi, “O`likka er qahat emas, istagancha topiladi, ammo negadir odamlar o`z yaqinlarini duch kelgan joyga ko`mib ketaverishmaydi”. Edigey tilidan aytilgan bu kinoya ayni bizning millatga qaratilganday...
Yo`qsa, bugun Madaminbekning «Tashkent siti»lar barpo qilayotgan avlodlari, uning g`arib qabrini obod etishga, millat qahramoni uchun hech bo`lmasa bir yodgorlik o`rnatishga, uni yod etishga yaragan bo`lardi.
Shoir aytganidek: Xulosa o`zingizdan...
Maftuna KARIMOVA, jurnalist
УЗ
