Ўзбекистонда кичик атом электр станциясини қуриш лойиҳаси жадвалдан олдин амалга оширилмоқда.
Бу ҳақда Атом энергияси агентлиги («Ўзатом») директори Азим Ахмедхаджаев маълум қилди.
Ўзбекистон гўёки мураккаб инфратузилма лойиҳаларини амалга оширишга қодир эмаслиги ҳақидаги танқидларга жавоб берар экан, у атом электр станцияси қурилишини бошқа тоифадаги лойиҳалар билан таққослаб бўлмаслигини таъкидлади.
Эплаб тўғон қуролмаймиз-у...
«Эплаб тўғон қуролмаймиз-у, бу ерда эса атом станцияси қурмоқчимиз, каби шубҳаларни бироз тарқатмоқчиман. Бироқ булар мутлақо таққослаб бўлмайдиган нарсалар. Нима учун? Чунки бу жуда кўп томонларни ўз ичига оладиган жараён. Бу шунчаки қандайдир парранда фабрикасини қуришга ўхшамайди. Бу юқори технологияли атом станцияси бўлиб, унинг қурилишининг ҳар бир босқичи турли даражаларда ва турли ташкилотлар томонидан назорат қилинади. Бу жараёнда айнан МАГАТЭ етакчи ташкилот ҳисобланади», — деди «Ўзатом» раҳбари.
Унинг сўзларига кўра, лойиҳани назорат қилишда Халқаро атом энергияси агентлиги (МАГАТЭ) ҳал қилувчи роль ўйнайди. Айнан шу ташкилот станция қурилишининг барча босқичлари халқаро хавфсизлик стандартларига мувофиқлигини кузатиб боради.
«Шу сабабли биз хавфсизлик ва стандартлар бўйича турли халқаро конвенцияларга қўшиламиз. Биз уларнинг барча босқичларда келиб, ўз тадқиқотларини ўтказишларини ва хулосаларини беришларини хоҳлаймиз. Шунчаки „Росатом“ билан станция қурдик, мана фойдаланинг» деган ҳолат бўлмаслиги керак. Йўқ, бу МАГАТЭ ижобий хулоса берганидан кейингина амалга ошади," — дея таъкидлади агентлик раҳбари.
Агентлик раҳбари айтишича, бугунги кунда асосий тадқиқот ишлари якунланиб, лойиҳа-смета ҳужжатлари тайёрлаб бўлинган. Шунингдек, монтаж базаси қурилиши ҳам ниҳоясига етмоқда. Станциянинг ўзини қуриш 2026 йилнинг иккинчи чорагида, яъни «биринчи бетон» қуйилиши режалаштирилган пайтда бошланиши кўзда тутилган.
У таъкидлаганидек, ишлар турли мамлакатлардан мутахассисларни жалб этган ҳолда олиб борилмоқда. Хусусан, станция ва турбиналарни бошқаришнинг француз автоматлаштирилган тизимлари ҳамда хитой технологияларини ўрнатиш масаласи кўриб чиқилмоқда.
«Биз [технологиялардан] қандайдир „компот“ яратмоқчи эмасмиз. Биз атом станцияси учун энг сифатли маҳсулотни тақдим этадиган томонларни жалб этамиз… Шу сабабли, ушбу лойиҳада Европа ва Хитой компаниялари ҳам мамнуният билан иштирок этади. Масалан, станцияни бошқаришнинг энг яхши автоматлаштирилган тизимларидан бири французларники ҳисобланади. Францияда электр энергиясининг 70 фоиздан ортиғи атом станцияларида ишлаб чиқарилади. Биз станцияни бошқаришнинг автоматлаштирилган тизимини ўз станциямизда қўллаш учун айнан шу вариантни кўриб чиқяпмиз. Шу билан бирга, француз томонида бу Россия станцияси экани билан боғлиқ муаммо йўқ», — деди у.
Шунингдек, «Ўзатом» раҳбарининг сўзларига кўра, лойиҳада Франция ва Хитойнинг электр энергияси ишлаб чиқариш бўйича турбиналари кўриб чиқилмоқда.
«Хитойча — ажойиб вариант, улар Европа технологиялари асосида ишлаб чиқарилган. Туркияда «Росатом» томонидан қурилаётган «Аккую» атом электр станциясида Alstom компаниясининг Arabelle француз турбиналаридан фойдаланилмоқда. Бу халқаро ва ўзаро манфаатли жараёнларда ҳамма иштирок этмоқда. Шунинг учун мен бунда санкциялар билан боғлиқ қандайдир муаммоларни кўрмаяпман», — дея таъкидлади Аҳмедхўжаев.
Россияга қарши халқаро санкцияларнинг АЭС лойиҳасини амалга оширишга таъсири борми?
«Ўзатом» директори Азим Ахмедхаджаев Россияга қарши халқаро санкцияларнинг АЭС лойиҳасини амалга оширишга эҳтимолий таъсири ҳақидаги саволга жавоб берар экан, геосиёсий беқарорлик лойиҳада акс этмаслигини таъкидлади.
«Дунёдаги ҳозирги вазиятни инобатга олиб, бу ҳақда ўйладим. Мен ўзим учун сиёсатдан ташқарида бўлган икки соҳани аниқлайман — бу космос ва атом. Космик дастурларда россияликлар америкаликлар билан ишлайди Атом энергетикасида ҳамма биргаликда ишлайди. Бизнинг лойиҳамиз ўзига хос халқаро лойиҳа бўлади», — деди у.
Унинг таъкидлашича, Фукусимадаги фалокат содир бўлгандан сўнг, кўплаб мамлакатлар атом энергетикасини ривожлантиришни тўхтатган, аммо Россия ва Хитой ўз дастурларини давом эттириб, тўртинчи авлод технологияларини ишлаб чиқишни бошлаганлар. Унинг фикрича, бошқа мамлакатлар хато қилганликларини тушуниб етиб, Россия ва Хитойдан орқада қолмаслик учун ўз дастурларини қайта фаоллаштира бошлаганлар. Масалан, АҚШда аллақачон 30 дан ортиқ компания кичик модулли реакторларни ишлаб чиқиш билан шуғулланмоқда.
Нима учун айнан Россия?
Суҳбат давомида у, шунингдек, Ўзбекистонда кичик атом электр станцияси қурилиши учун Россия технологиясининг танланиши 2018 йилдаги келишув ва синовдан ўтган ечимлар мавжудлиги билан изоҳланишини таъкидлади.
Ахмедхаджаевнинг сўзларига кўра, қурилиш тўғрисидаги қарор 2018 йилдаёқ қабул қилинган. Ўшанда Ўзбекистон ва Россия ўртасида ҳукуматлараро битим имзоланган. Кейинроқ томонлар мамлакат атом энергетикасини ривожлантириш кичик АЭС лойиҳасидан бошланади, деган хулосага келган.
Унинг таъкидлашича, Россия бугунги кунда кичик атом энергетикасининг референт (синалган) технологиясига эга бўлган ягона давлатдир.
«Ушбу реакторлар 60 йилдан ортиқ вақтдан бери атом флотида ишлатилиб келинмоқда. Ҳозир улар ер устида фойдаланишга мослаштирилган», — деди Ахмедхаджаев ва бошқа мамлакатлардаги шунга ўхшаш лойиҳалар ҳали фақат ишлаб чиқилаётганини қўшимча қилди.
Ўзбекистондаги кичик атом электр станциясининг асосини РИТМ-200Н сув-сувли ядро реактори ташкил этади. Бу реактор илгари атом музёрар кемаларида қўлланган, аммо бундай реакторлар билан қуруқликдаги атом электр станцияси ҳали қурилмаган.
Ўзбекистон бу технология учун тажриба майдонига айланмайдими, деган саволга агентлик раҳбари бундай хавф йўқ, деб жавоб берди.
«Фарқи нимада? Сиз менга оддий одам сифатида шундай денг. [Реакторнинг] сувда бўлишининг ерда бўлишидан нима фарқи бор? Бу станцияга жойлаштирилган реактор бўлиб, аслида унинг электр энергиясини ишлаб чиқариш жараёни бир хил — у буни атом флотида ҳам, қуруқликда ҳам амалга оширади».
«Бу — аллақачон ер устида амалга оширишга мослаштирилган технология. Ва шундай ҳис борки, биз гўё янги технологияларни қўллаш учун фойдаланиладиган қандайдир синов майдонига ўхшаймиз… Бу янги технология эмас. У аллақачон ишлатилган, шунинг учун уни референт деб аташади, чунки у аллақачон фойдаланиш тажрибасига эга», — деди Ахмедхаджаев.
Нима учун референдум ўтказилмади?
Тендер ўтказиш ва Қозоғистон билан таққослаш ҳақидаги саволга жавоб берар экан, «Ўзатом» раҳбари Ўзбекистонда қонунчилик бундай қарорлар учун референдум ўтказишни талаб қилмаслигини таъкидлади.
«Конституциямизда бундай талаб йўқ. Бундан ташқари, мамлакат президенти — аҳолининг кўпчилиги мамлакатни бошқаришни ишониб топширган шахс. У бундай қарорлар қабул қилишга ҳақли деб ўйлайман. Айниқса, барча қарорлар чуқур таҳлилдан сўнг қабул қилинади», — деди у.
Ахмедхаджаев, шунингдек, жараён секин кетаётгани ҳақидаги фикрга ҳам изоҳ берди.
«Мен бу ерда „етти ўлчаб бир кесишади“ деган бўлардим. Етти марта ҳам эмас, 70 марта. Ҳозир, эҳтимол, ностандарт ёки бевақт қарорлар қабул қилинаётгандек туюлиши мумкин — атом станциясининг нима кераги бор. Аммо ишонинг, бундай қарорлар ўз вақтида қабул қилингани ва келажакда ўзининг юқори самарадорлигини кўрсатишини кейинчалик тарих кўрсатади», — дея хулоса қилди у.
АЭС мамлакатнинг энергетика хавфсизлиги масаласи
Шунингдек, у АЭС мамлакатнинг энергетика хавфсизлиги масаласи эканини таъкидлади.
Унинг сўзларига кўра, атом энергетикасидан воз кечиш кўмир ва газ импортига қарамликнинг янада ошишини англатади, бу эса экологияга ҳам, иқтисодиётга ҳам салбий таъсир кўрсатади.
«Келинг, юқори калорияли кўмирни импорт қилишда, уни ёқишда, экологиямизни заҳарлашда давом этайлик. Келинг, ўнлаб миллиард куб метр газ импорт қилиб, бунга пул сарфлайлик. Бир нечта станция қуриш, электр энергиясини арзонлаштириш ва шунчаки энергетика нуқтаи назаридан мустақил бўлиш мумкин. Энергетика нуқтаи назаридан мустақил бўламизми? Шубҳасиз, ҳа», — деди Ахмедхаджаев.
Маҳаллий кадрлар масаласи
Ўзбекистон станцияни бошқариш учун маҳаллий кадрларни тайёрлашга ҳам олдиндан киришган. 2019 йилдан буён мамлакатда Россия «МИФИ»нинг Тошкент филиали фаолият юритиб, ядро энергетикаси соҳасида мутахассислар тайёрламоқда.
«Менинг ўзим ишнинг илк кунларидан бирида у ерга талабалар билан суҳбатлашиш ва у ерда қандай одамлар тайёрланаётганини тушуниш учун бордим. Ва яхши маънода шок ҳолатида эдим… Нима учун? Чунки мен ёшларнинг нурли келажагини, уларнинг бу фанни ўрганишга бўлган иштиёқини кўрдим. Мен у ердан, биласизми, хотиржамлик билан чиқдим», — деди агентлик раҳбари.
Ахмедхаджаев Ўзбекистонда ядро фанининг кўп йиллик тарихини ёдга олди ва Ядро физикаси институти фаолиятини қайта тиклашда президент Шавкат Мирзиёевнинг ролини таъкидлади. Бугунги кунда мамлакат бир қатор радиофармацевтик препаратлар ва изотоплар ишлаб чиқариш бўйича етакчи ўринларни эгаллайди.
«Бизнинг йод-125`имиз жаҳон истеъмолининг 80 фоизини қоплайди ва тозалик даражаси бўйича Россия аналогидан 10 минг баравар юқори», — деди у.
Ахмедхаджаеввнинг таъкидлашича, атом энергетикасини ривожлантириш — маҳаллий олимлар авлодлари ишининг давоми, бу саъй-ҳаракатларни танқид қилиш эса олимларимиз эришган меҳнатни, натижаларни чиппакка чиқаради.
УЗ
