Ўзбекистон давлат қарзи охирги йилларда кескин ўсиб, 2024 йилда 39,7 миллиард долларга етиши кутилмоқда, бу ЯИМнинг 35,5 фоизини ташкил қилади.
Режалаштирилган прогнозларга кўра, 2025 йилда қарз 45 миллиард долларгача ёки ЯИМнинг 36,4 фоизигача ошиши мумкин. Солиштириш учун, 2016 йилда давлат қарзи 9,5 миллиард доллар (ЯИМнинг 11,6%) бўлган. Демак, охирги етти йил ичида давлат қарзи 4,2 бараварга ошган ва бу тенденция тез суръатларда давом этмоқда.
Иқтисодий таҳлилчиларга кўра (https://votum.uz/), бундай ўсиш Ўзбекистон иқтисодиёти учун жиддий хавф туғдиради. Иқтисодчи Юлий Юсупов бу ҳолатни иқтисодиётдаги кўпроқ давлат аралашуви натижаси деб баҳолаб, бу жараённи “касаллик эмас, балки аниқроқ касалликнинг аломати” деб таърифлайди.
Давлат қарзи ўсишининг асосий сабаблари
Мутахассисларнинг таъкидлашича, Ўзбекистонда давлат харажатлари ҳаддан ташқари кўпайгани ва иқтисодиёт учун оғир юкка айлангани қарзнинг ўсишидаги асосий омиллардан бири ҳисобланади. Жаҳон банки маълумотларига кўра, давлат бюджети ва давлат корхоналари орқали амалга ошириладиган харажатлар йиғиндиси ЯИМнинг 40 фоизидан ошган.
Иқтисодчи Юлий Юсуповнинг фикрича, бундай юқори харажатлар ривожланган Европа мамлакатлари учун мос бўлса-да, Ўзбекистон каби ривожланаётган давлатлар учун иқтисодий барқарорликка жиддий таҳдид солади. Давлат харажатлари кўпайган сари, солиқлар ҳам ортиб, тадбиркорлар учун молиявий юк оғирлашиб боради. Бу эса маҳаллий ишлаб чиқарувчиларнинг рақобатбардошлигини пасайтиради.
Қарз ва бизнесга таъсири
Юксак давлат қарзи ва харажатлари иқтисодий фаолиятга бир неча асосий йўналишларда салбий таъсир кўрсатади:
1. Солиқ юкининг ортиши: Давлат ўз харажатларини қоплаш учун солиқларни оширишга мажбур бўлади. Бу эса бизнес юкламасини ошириб, маҳаллий ишлаб чиқарувчилар рақобатбардошлигини пасайтиради.
2. Кредитлаш қийинлашиши: Давлат ички молия бозоридан маблағ жалб қилгани сабабли, хусусий сектор учун кредит фоизлари ошади. Бу бизнес учун молиявий харажатларни оширади ва инвестицияларни чеклайди.
3. Давлатнинг иқтисодиётга ортиқча аралашуви: Давлат томонидан берилаётган имтиёзлар ва субсидиялар бозор тамойилларини бузиб, коррупция учун имкониятлар яратади.
Квазимолиявий харажатлар ва коррупция хавфи
Юқори даражадаги давлат харажатларига қўшимча равишда, давлат корхоналари ва айрим хусусий компанияларга турли ижтимоий ва инфратузилма лойиҳаларини молиялаштириш юклатилмоқда. Жаҳон банки таҳлилларига кўра, бундай харажатларни ҳисобга олган ҳолда давлат харажатлари ЯИМнинг 40 фоизидан ошиб кетади.
Экспертларнинг фикрича, давлат томонидан компанияларга юклатилган бундай харажатлар бозор рақобатини бузади ва коррупция хавфини оширади. Юлий Юсупов бундай амалиётлар хусусий секторни соя иқтисодиётига ўтишга мажбур қилаётганини таъкидлайди.
Нима қилиш керак?
Иқтисодчилар давлат харажатларини қисқартириш ва хусусий сектор учун қулай шароитлар яратиш зарурлигини таъкидламоқда. Юлий Юсуповнинг фикрича, асосий ечимлар қуйидагилар бўлиши керак:
• Солиқ юкини камайтириш ва хусусий секторда маблағларни сақлаб қолиш.
• Давлат харажатларини қайта кўриб чиқиб, фақат самарали лойиҳаларни қўллаб-қувватлаш.
• Коррупцияга қарши кураш ва тенг рақобат муҳитини яратиш.
• Давлат компанияларининг иқтисодиётдаги ролини камайтириш ва хусусий сектор имкониятларини кенгайтириш.
Ҳозирча расмийлар давлат қарзи муаммоси бўйича аниқ чоралар ҳақида изоҳ бермаган. Аммо экспертлар фикрича, ҳозирги йўналиш давом этса, мамлакат иқтисодиёти узоқ муддатли хавфларга дуч келиши мумкин.
Ўзбекистонда давлат қарзи ва харажатлари ошиб бориши иқтисодий барқарорликка жиддий таъсир кўрсатиши мумкин. Давлат харажатларининг ортиши бизнес учун солиқ юкини оширади, кредит ресурсларини чеклайди ва коррупция хавфини кучайтиради.
Экспертлар давлатнинг иқтисодиётдаги ролини қисқартириш ва хусусий секторга эркинлик бериш орқали иқтисодий ўсишни рағбатлантириш мумкинлигини таъкидлашмоқда.
УЗ
