The Diplomat: КХШТга мурожаат Жўмарт Тоқаевнинг сўнгги қичқириғи
The Diplomat нашрининг Қозоғистондаги журналисти Паоло Сорбелло мамлакат ичидан туриб кузатган воқеаларини баён қилди. У Қосим-Жўмарт Тоқаевнинг четдан ёрдам сўраганини заифлик, деб шарҳлаган.
Қозоғистон раҳбарияти жамоат хавфсизлигини тиклашга уринишларда ички ёриқлар борлигини кўрсатмоқда
КХШТ қўшинлари Олмаотада ўз амалиётларини бошлар экан, президент ўз ваколатларини йўқотаётганга ўхшайди.
Қозоғистон президенти Қосим-Жўмарт Тўқаев Коллектив хавфсизлик Шартномаси Ташкилотидан (ОДКБ) мамлакатнинг бир қанча шаҳарларида давом этаётган тартибсизликларни “тинчлантириш”га ёрдам бериш учун қўшин киритишни расман сўради.
Ғарбий Манғистау вилоятида автомобил ёқилғиси нархидан норозилик туфайли 2 январь куни бошланган норозилик намойишлари тезда йирик шаҳарларга тарқалиб, тузумни ўзгартириш ва адолатсизликка чек қўйиш чақириқларига айланиб кетди.
4 январь куни Қозоғистоннинг барча йирик шаҳарларида кўчага чиққан оломонни полиция кучлари аста-секин сиқиб чиқарди, улар оломонни тарқатиш учун шовқинли гранаталар ва кўздан ёш оқизувчи газ ишлатди. Қозоғистон мустақиллигининг 30-йилида мисли кўрилмаган бир неча минглаб одамлар тузумга қарши чақириқлар билан чиқди.
Бироқ, эртаси куни эрта тонгда автомобилларни талон-торож қилиш ва ёқиб юборишга кўпроқ эътибор қаратган турли шахсларнинг мавжудлиги норозилик табиатини ўзгартирди, бу ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ўртасидаги тўғридан-тўғри шиддатли қарама-қаршиликка ва тинч аҳоли ўртасида янада зўравонликка айланди. Етти соатлик интернет ўчирилган пайтда мамлакатнинг энг йирик шаҳри Олмаотада тўқнашувлар бошланди. Расмийларнинг айтишича, қарама-қаршилик натижасида "ўнлаб одамлар йўқ қилинган", ўнга яқин полициячи ҳалок бўлди.
6 январь ҳолатига кўра, тўқнашувларнинг энг шиддатли уч кунида қурбон бўлганлар сонини мустақил равишда аниқлашнинг иложи йўқ.
Инфляцияни назорат қилиш ва Вазирлар маҳкамасидаги ўзгаришлар намойишчиларни тинчита олмаганидан сўнг, Тоқаев зўравонликка йўл қўйилмаслигини айтди. Бироқ, 4 январга ўтар кечаси Тоқаев ўзи қатъий даъво қилган ҳокимиятни қўлдан бой берганга ўхшарди.
5 январь куни тўқнашувлар кучайиб, талончилар шаҳарни бузиб ташлаган бир пайтда Тоқаев аввалига миллий хавфсизлик қўмитаси хавфсизлик хизмати раҳбари Карим Массимовни ишдан бўшатганини эълон қилди ва кейин КХШТ аралашувига чақирди.
Массимов ҳам ўзининг ўринбосари Самат Абиш (4 январда ишдан бўшатилган) сингари мамлакатни 29 йил 2019 йилгача бошқарган ва Тоқаевни ўзининг вориси этиб танлаган собиқ президент Нурсултон Назарбоевнинг содиқ тарафдори ҳисобланади. 4 январь куни телевидение орқали қилган чиқишида Тоқаев ўша вақтгача Назарбоев бошқарувида бўлган Миллий хавфсизлик кенгаши раҳбари лавозимини ўз зиммасига олишини маълум қилди.
Қозоғистон миллий хавфсизлик қўмитаси раҳбариятини ўзгартириш ва шу билан бирга жамоат тартибини тиклаш учун ташқаридан ёрдам сўраш тўғрисидаги қарор икки нарсадан бирини англатиши мумкин. Ё Токаев “ичкарини тозалаяпти” ва Назарбоевга содиқ бўлганлардан халос бўлиб, мамлакатни бошқариш учун ўзининг элита доирасини яратишга ҳаракат қилмоқда – бу ҳарбий ва хавфсизлик элитасини ўз фойдасига қайта созлашни ҳам талаб қилади. Ёки Токаев қисман ёки тўлиқ Қозоғистоннинг ўз ҳарбийлари устидан назоратни йўқотди ва жамоат тартибини сақлаш учун моддий жиҳатдан ташқи ёрдамга муҳтож.
Ҳар қандай ҳолатда ҳам КХШТ аралашувига чақириқ тузумнинг мисли кўрилмаган ички заифлигини кўрсатади.
Агар Токаев ҳақиқатан ҳам “Назарбоевдан воз кечиш” жараёнини бошлаган бўлса, у халқ устидан ва эҳтимол хавфсизлик аппаратининг айрим қисмлари устидан обрўсини йўқотиб, ўз қонунийлигини қаердан топади деган савол туғилади. Агар у ўз элитасини қуриш, жамоат тартибсизликларини "тинчлантириш" учун ташқи ёрдамга муҳтож бўлиб у яна назоратни йўқотса, КХШТ ва ташкилот вакили бўлган мамлакатларга тобе бўлиб қолиши мумкин.
Агар бу Тоқаевнинг ёрдам сўраб сўнгги қичқириғи бўлган бўлса, кейинчалик ҳокимият алмашинувини кутишимиз керак. Хавфсизлик аппарати, ҳарбийлар ва полиция устидан тўлиқ назоратсиз Тоқаев ҳокимиятда қолиш учун ҳар қандай сабабни йўқотган бўлиши мумкин.
Шу билан бирга ноаниқ сиёсий инқироз давом этар экан, майдонларда маҳаллий ва халқаро хавфсизлик кучлари билан тинч аҳоли ўртасида ҳақиқий тўқнашувлар давом этмоқда. Минглаб одамлар ҳибсга олинди, бундан ҳам кўпроқ одам яраланган, уч кунлик тўқнашувда ҳалок бўлганлар номаълум. Уйларида интернетга кириш имкони кам бўлган Қозоқ фуқаролари зўравонликларнинг барҳам топишини ва ҳукумат очиқроқ мулоқот ўтказишга тайёрлигини маъқул кўради.
Сардор Поёнов таржимаси
УЗ
