Ўзбекистон ва Қозоғистон иқтисодиёти ҳамда келажак истиқболлари.
Ушбу сарлавҳа остида Қозоғистоннинг Cаravan.кz медиа портали томонидан солиштирилган мақолани Рост24.уз сайти ўзбек тилига таржима қилди.
Бу хабарга ишонсангиз, Ўзбекистон иқтисод бўйича Қозоғистонни ортда қолдирмоқчидек. Масалан, жорий йилнинг октябрь ойида Халқаро валюта жамғармаси глобал инфляция прогнозини эълон қилди. Ўзбекистон иқтисодиёти 2023 йилда 5,5 фоизга ўсиши маълум бўлди. Иқтисодий ўсиш суръатлари бўйича Ўзбекистон Қозоғистон, Қирғизистон ва Туркманистонни ортда қолдиради. Қозоғистонда эса иқтисодий ўсиш 4,6 фоизни ташкил этди.
Аммо ушбу график Қозоғистон иқтисодиёти Ўзбекистонникидан деярли уч баравар йирик эканлигини кўрсатади. Тез ўсиш бозор ислоҳотлари билан эмас, балки паст базавий эффект билан боғлиқ: сиз 200 доллар иш ҳақи олганингизда, 10 долларлик устама 5 фоизлик ўсишни таъминлайди. Ва иш ҳақи Ўзбекистонда 50 доллар бўлса, у учун 10 долларлик устама 20 фоизлик ўсишни билдиради.
Жаҳон банки маълумотларига кўра, ташқи қарзлар бўйича чекловларга қарамай, Ўзбекистон Республикасининг давлат қарзи ўсди ва 2024 йилда ЯИМнинг 36,6 фоизи миқдоригача етди. Мақола муаллифининг сўзларига кўра, бу унчалик хавфли эмас. Иқтисодиёти заиф давлатларда умуман қарз йўқ. Қарзнинг ҳар қандай ўсиши унга хизмат кўрсатиш учун маблағларнинг кўпайишини ҳам англатади. Қозоғистон ҳукумат кафолати билан бирга бутун давлат қарзига эга - ЯИМнинг 14 фоизи ва ҳукумат бюджетни бошқаришга қодир эмаслиги ҳақида доимо танқид эшитади.
Қўшнилар бир-биридан қандай фарқ қилади?
2022 йилги маълумотларга кўра, Ўзбекистон иқтисодиётининг тузилиши юқоридаги графкдагидек. Кўриниб турибдики, энг катта улуш - 40,2% саноатга тўғри келади. Жумладан, табиий ресурсларни қазиб олиш, электр энергияси ишлаб чиқариш, машинасозлик ва енгил саноат. Ва буларнинг асосий қисми давлат корхоналари.
Ғайриоддий катта улушни қишлоқ жойлари - қишлоқ ва ўрмон хўжалиги - 21,2% эгаллайди. Бу мамлакатда қишлоқ аҳолисининг кўплиги билан боғлиқ: 35 миллион аҳолининг ярми қишлоқ жойларда яшайди.
Мамлакат ўзи учун зарур бўлган ҳамма нарсани ишлаб чиқаради. Маҳсулотларнинг бир қисми, хусусан, сабзавот ва мевалар, шарбатлар ва консервалар хорижга экспорт қилинади. Ҳукумат озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш учун пахта монокультурасидан воз кечди.
Ўзбекистонда ягона муаммо - бу нон тақчиллиги. Ўзбекистон аҳолисининг фақат тўртдан бир қисми учун етарли миқдорда дон бор. Бундан ташқари, уннинг сифатини жуда яхши деб бўлмайди. Шу боис Тошкент Қозоғистон ва Россиядан ғалла ва унни фаол равишда сотиб олади.
Хизматлар эса жуда кичик улушга тўғри келади - 29,3%. Лекин Ўзбекистонда катта меҳнат ресурси - одамлар бор. Шунингдек, мамлакат олтин ва уран захираларига эга.
Қозоғистонда бундай эмас.
Кўриниб турибдики, Қозоғистон иқтисодиёти кўпроқ хизмат кўрсатишга йўналтирилган – хизматлар улуши 55,8 фоизни ташкил этади. Бу ерда нафақат сартарошхона ёки савдо йўналиши, балки нефть ва газ ишлаб чиқарувчи йирик корхоналар ҳам хизмат кўрсатувчи ҳисобланади. Қолган 27% саноат, 5,3% қишлоқ, ўрмон ва сув хўжалигига тўғри келади. Қозоғистоннинг асосий экспорт маҳсулоти нефть ҳисобланади.
Айни пайтда Ўзбекистоннинг 2 миллион фуқароси ишлаш учун хорижга кетган. Бу мамлакатнинг жами меҳнатга лаёқатли аҳолисининг бешдан бир қисмини ташкил этади. 2022 йилда мамлакатга хориждан пул ўтказмалари 16,9 миллиард долларни ташкил этди. Бу товар ва хизматлар экспортидан олинган маблағдан кўпдир. Шунга асосланиб, икки давлат икки хил моделга асосланган иқтисодларга эга дейиш мумкин.
2 мингдан ортиқ давлат корхоналари Ўзбекистон ялпи ички маҳсулотининг қарийб ярмини ташкил қилади (Қозоғистон Республикасида бутун давлат сектори иқтисодиётнинг 40 фоизини эгаллайди). Улар бандликнинг 18% га яқинини ва экспортнинг 20% ини ташкил қилади. Шу билан бирга, йирик давлат корхоналари имтиёзли тартибга солиш режимидан фойдаланади ва иқтисодиётнинг асосий тармоқларида устунлик қилади. Мамлакатда хусусий корхоналар бор, лекин улар орасида йирик завод ёки комбинатлар жуда кам. Улар, асосан, қишлоқ хўжалиги хом ашёсини қайта ишлаш, савдо ёки транспорт соҳасига тўғри келади.
2010 йилдан бери иқтисодий ўсишнинг тахминан учдан икки қисми капитал захиралар, олтин ва газ каби табиий ресурслар экспорти қийматининг кўпайиши ҳисобига тўғри келди. Гарчи бу даврда бир ишчига тўғри келадиган маҳсулот 50 фоизга ўсган бўлсада, бу ўсишнинг деярли барчаси тор йўналишда бўлиб, тоғ-кон саноати ва ишлаб чиқаришда жамланган. Йигирма йилдан кўпроқ вақт давомида аҳолининг кўпчилиги меҳнат қиладиган қишлоқ хўжалиги ва хизмат кўрсатиш соҳаларида ҳосилдорлик ўсиши Европа ва Марказий Осиё минтақасидаги бошқа мамлакатлар билан солиштирганда сезиларли даражада орқада қолди, дейди Жаҳон банки экспертлари.
Ўзбекистонда иш билан бандликнинг 1 фоизга ўсиши ялпи ички маҳсулотнинг 5 фоизга ўсишини билдиради. Бу бошқа ривожланаётган мамлакатлардан икки баравар кўпдир. Бу ерда “секин ҳаракатли” мина бор, буни Тошкент билади: мамлакат аҳолиси иқтисодий жиҳатдан тез ўсиб бормоқда. 2020 йилда расмий ишсизлик 10,5% ни ташкил этди. Айниқса, ёшларнинг ишсизлиги муаммоси кескин. Ўзбекистонда фундаментализмнинг машҳур бўлишига сабаб ҳам шу.
Бунинг олдини олиш мақсадида 2030 йилга бориб Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти йилига 10 фоизлик ўсишни тезлаштириши керак. Агар бу ўсиш суръати 10 йил давом этса, мамлакат ҳақиқатан ҳам Қозоғистонга етиб олиши мумкин. Бу давр эса «Ўзбек иқтисодий мўъжизаси» деб номланади.
Камбағаллик
Нима учун Тошкент кенг кўламли хусусийлаштиришни амалга оширишдан, мамлакатни бозор иқтисодиётига ўтказишдан қўрқаётгани ҳам оддий ва тушунарли. Бу камбағаллик.
Расмий маълумотларга кўра, Ўзбекистонда 1,3 миллиондан ортиқ кам таъминланган оилалар бор. Мамлакатда қашшоқлик даражаси 14,1 фоизни ташкил этади. Ўзбекистонда камбағаллик чегараси ҳар бир кишига ойига 568 минг сўмни ташкил этади. Мамлакатнинг асосий ресурсларини назорат қилиш валюта тушумларини ва шунинг учун иқтисодиётга маблағларни киритишни назорат қилиш имконини беради. Бу эса инфляциянинг тезлашишини олдини олади. Шундай бўлсада, давлат монополияси ҳар бир кишининг яшаш минимумини кафолатлайди, бироқ мамлакат тараққиётини секинлаштиради.
Бироқ Ўзбекистон Қозоғистонга нисбатан катта устунликка эга бўлиб, ундан фойдаланмоқчи. Бу устунлик – кўп сонли аҳоли.
Бугунги кунда Ўзбекистонда 36 миллиондан ортиқ аҳоли истиқомат қилади. Прогнозларга кўра, 2030 йилда мамлакат аҳолиси 41 миллиондан ошади. Мамлакатда 100 фоиз саводхонлик мавжуд бўлиб, бу ишчи кучи сифатини тезда яхшилаш имконини беради: 2019 йилда Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев имзолаган Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясида айтилишича, 2030 йилга бориб мамлакат аҳолисининг ярми олий маълумотга эга бўлиши керак. Бу эса Тошкентнинг иқтисодий режалари улкан эканидан далолат беради.
Дарвоқе, жорий йилнинг сентябрь ойида қўшнилар мамлакатни ривожлантириш стратегияси – «Ўзбекистон-2030»ни қабул қилди. Унинг асосий мақсади барқарор иқтисодий ривожланиш орқали ўртачадан юқори даромадга эга давлатлар қаторига киришдан иборат. Асосий восита эса қонун устуворлигини таъминлаш ва халққа хизмат қилишга қаратилган давлат бошқарувини ташкил этишдир. Бу фуқаролик жамиятини барпо этиш учун жуда камтарона мақсадлар. Ва бу охирги 10 йил ичида камида учинчи иқтисодий дастурдир.
Ўзбекларнинг интилиши кўп. Жаҳон банки статистик маълумотларига кўра, бугунги кунда Ўзбекистон қашшоқ давлатлар қаторига киради. Бу ерда аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулот йилига 2 255 долларни ташкил қилади. Ўртача ойлик иш ҳақи 3 млн 892,4 минг сўм (160 минг тенге). (Қозоғистонда ўртача иш ҳақи 350 минг тенге).
Қозоғистон иқтисодиёти ҳақиқатан ҳам катта. Номинал равишда Қозоғистон ялпи ички маҳсулоти Марказий Осиёнинг қолган мамлакатлари, шу жумладан, Мўғулистон ялпи ички маҳсулотидан каттароқдир – 231 миллиард долларга нисбатан 174 миллиард доллар.
Ўзбекистон ялпи ички маҳсулоти 85 миллиардни ташкил этади, бу Олмаота шаҳри ЯҲМдан (40,8 миллиард) роппа-роса икки баробар кўпдир.
Шу билан бирга, Қозоғистонда турмуш даражаси қўшниларнинг турмуш даражасидан унчалик фарқ қилмайди. Ҳукумат эса аҳоли даромадларининг ўсишини таъминлай олмайди. Нега бундай бўлмоқда ва бу пуллар қаерга кетяпти?
Иқтисодиётлар тузилмаси ва аҳоли даромадларидаги фарқ туфайли ўзбек сўми ва тенгенинг харид қобилияти ҳар хил. Қозоғистонда 100 долларга Ўзбекистондаги 100 доллардан камроқ нарса харид қилиш мумкин. Тошкент ёки Самарқандга келганлар ҳамиша маҳаллий маҳсулотлар арзонлигидан ҳайратда.
Пул қийматидаги фарқни баҳолаш учун харид қобилияти тушунчасидан фойдаланилади. 2022 йилда Ўзбекистоннинг давлат-хусусий шериклик нуқтаи назаридан иқтисодиёт ҳажми 340 миллиард долларни ташкил этди. Қозоғистон – 605 миллиард доллар. Фарқ – 1,8 баробар – лекин бу Тошкент учун у қадар ёмон натижа эмас.
Қозоғистоннинг асосий товари нефть бўлганлиги сабабли унинг иқтисодиёти Ўзбекистонникига қараганда кўпроқ марказлашган. Ҳукумат экспорт тушумларининг анча катта қисмини бевосита олади. Ушбу нефть даромадининг бир қисми Миллий жамғармани тўлдириш учун кетади. Бу бизга катта бюджет дастурлари ва лойиҳаларига кўпроқ маблағ сарфлаш имконини беради: автомобиль йўллари, аэропортлар, вилоят марказлари қурилиши, темир йўллар.
Аммо айни пайтда Қозоғистонда бюджет интизоми пастроқ. Ўзбекистон ялпи ички маҳсулотидаги бюджет улуши 24 фоизни, Қозоғистонники 17 фоизни ташкил этади. Айнан шу пул оддий халққа етиб бормайди.
Ўзбекистонда бозор 2 баробар кўп. Бундан ташқари, савдога мойиллик. Ҳар бир инсоннинг ишчи мутахассислиги бор: таълим тизими шундай ишлайди. Буларнинг барчаси кичик бизнесни ривожлантириш учун шароит яратмоқда. Агар қозоқ йигит учун идеал келажак амалдор ёки банкирлик бўлса, ўзбек йигити учун кичик, аммо ўз бизнесининг эгаси. Сиёсий раҳбарият бизнес устидан назоратни бироз бўшатиши биланоқ, у портловчи ўсиш билан жавоб беради.
Ўзбекистон тараққиётидаги асосий муаммо - бу ўз ишлаб чиқариш қувватларининг йўқлиги. Мамлакатда электр энергияси кам. Ҳозиргача иқтисодий ўсиш Совет авлод захиралари ва газ электр станцияларининг фаол қурилиши ҳисобига таъминланди. Худди Ғарбий Қозоғистонда бўлгани каби, у ерда ҳам газ қазиб, ёқиб электр энергияси ишлаб чиқаради.
2022 йилда Ўзбекистонда 74,3 миллиард кВт/соат электр энергияси ишлаб чиқарилган. Қозоғистонда эса 112,9 млрд. кВт/соат. Ўзбекистоннинг иқтисодий ўсиши доимий равишда электр энергияси тақчиллиги билан чекланади. Аммо ўзбеклар саккиз йилдан бери камомадга дуч келган бўлса, Қозоғистон, фақат охирги икки йил ичида дефицитга дуч келди.
Ўзбекистон Энергетика вазирлиги яқин ўн йилликда умумий қуввати 15 ГВт бўлган янги электр станцияларини қуришни режалаштирмоқда, уларга 17,3 миллиард доллар сармоя киритилади. Ўзбекистоннинг асосий лойиҳаси атом электр станцияси.
Атом электр станциясини қуриш бўйича асосий қарорлар – реактор лойиҳаси, қуввати, жойлашуви, нархи 2019 йилда Тошкент ва Москва томонидан қабул қилинган. 2023 йил 23 ноябрь куни Россиянинг “Росатом” компанияси бош директори Алексей Лихачев Ўзбекистонда атом электр станциясини қуриш учун шартнома бўйича ишлар “якуний босқичда” эканини айтди. Умумий қуввати 2,4 ГВт/соат бўлган ВВЕР-1200 типидаги иккита сув билан совутиладиган сув реакторига эга Айдаркўл атом электр станцияси Қозоғистоннинг Жетисай шаҳридан 70 км узоқликда жойлашган Жиззах вилоятида қурилади. АЭСнинг биринчи энергия блоки 2028 йилнинг декабрида, иккинчи блоки 2030 йилнинг июнида ишга туширилиши режалаштирилган.
Балки айнан мана шу атом электр станцияси 2030 йилларда “ўзбек мўжизаси” учун асос бўлиб қолар.
УЗ
